Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 119 bildirən söz olub və dravid dilinə türkcədən həmin titul məqa- mında olarkən mənimsənilmişdir (171 – 33). Buradan bir daha aydın olur ki, ―qoca‖ sözü türk mənşəlidir və onun antroponim kimi işlənməsində yaş anlamlı ―qoca‖ sözü deyil, hörmətli, ağsaqqal anlamlı ―qoca‖ sözü əsasdır. 5. Titul və təxəllüslər əsasında formalaşan kişi adları: a) Titullar əsasında düzələnlər: Ağa, Ağalar, Ağası, Ağabəy, Ağaxan, Bəylər, Qalabəyi, Yüzbaşı, Minbaşı, Topçu- başı, Xaqan, Xan, Xanağa, Xanlar və s. Qeyd olunan əsl şəxs adlarının motivləşməsində ikştirak edən titullar (tekin əlavə olunmaqla) digər türk mənşəli antroponimlərin yaranmasında da iştirak etmişdir. Məsələn, Ağababa, Ağaverdi, Ağaqardaş, Ağadayı, Ağadadaş, Ağami (ağa-əmi), Atabəy, Ataxan, Baba- xan, Balağa (bala-ağa), Balaxan, Bəybala, Bəydadaş, Bö- yükağa, Qaraxan, Elbəy, Elbəyi, Elxan, Eltəkin, Xanbala, Xan- baba, Xanəli və s. ―Ağa‖, ―bəy‖ və ―xan‖ titulları Ağabəşir, Ağaqurban, Ağazeynal, Ağazəki, Ağayusif, Ağakazım, Ağa- kərim, Əzizağa, Əzizbəy, Əzizxan, Əhmədağa, Xanəli, Xanəh- məd və s. kimi hibrid antroponimlərdə də müşahidə olunur. Yuxarıdakı sistemə əsasən qeyd etmək olar ki, titullar türk mənşəli antroponimlərdə, əsasən, qohumluq münasibətini bildirən sözlərlə (ata, baba, bala, qardaş, dayı, əmi), hibrid an- troponimlərdə isə əsl şəxs adları ilə (əsl şəxs adlarından əvvəl və sonra) işlənir. Titulların antroponim kimi işlənməsinə və digər antropo- nimlərdə iştirakına səbəb valideynin istəyi, arzusudur. Müəy- yən qrup ailələr övladlarını hörmətli, adlı-sanlı, varlı, şöhrətli görmək istədikləri üçün qeyd edilən titullardan ad kimi istifadə etmişlər. Çünki ―...qədimlərdə ad verilməsində sözlərin titul mənşəyinə, dini-mifoloji məzmununa xüsusi fikir verilmişdir. İndiki Ataxan, Bəylər, Xanlar, Ağalar, Qardaşxan, Əmikişi, Ba- bakişi, Anaxanım, Bəyimxanım, Bikəxanım, Nənəqız, Язизхан Танрыверди 120 Banuxatun və başqa kişi və qadın adları həmin qədim ənənənin qalığıdır‖ (172 – 135). b) Təxəllüslər əsasında düzələnlər. Azərbaycan antro- ponimikasında təxəllüslərin əsl şəxs adına çevrilməsi bir ənənə şəklini almışdır. Müasir antroponimikamızda Nizami, Füzuli, Nəsimi, Vaqif və s. kimi ərəb apelyativli (fars apelyativlilər də vardır, lakin onların bəzilərinin daşıyıcıları daha çox şöhrətlənə bilmədiyindən təxəllüsləri əsl şəxs adına çevrilməmişdir. Məsə- lən, Nakam-şair, İsmayıl bəy Nakam, Növrəs-aşıq, İman Mə- şədi Saleh oğlu Növrəs) təxəllüslər əsasında yaranan əsl şəxs adları ilə yanaşı, türk mənşəli apelyativlər əsasında yaranan təxəllüslərdən də istifadə edilir. Məsələn, Xaqani (Əfzələddin İbrahim Əli oğlu), Vurğun (Səməd Yusif oğlu Vəkilov), İlkin (Qılman İsabala oğlu Musayev) və s. Təbii ki, təxəllüsün əsl şəxs adına çevrilməsində denotatın daha çox tanınması, xüsu- silə milliyyəti əsas götürülür. Yuxarıda adları çəkilən yazıçılar milliyyətcə türkdürlər və əksəriyyəti türk dünyası, eləcə də Şərq ölkələrində hörmətlə yad edilən sənətkarlardır. Bundan əlavə, son statistik hesablamalar təsdiq edir ki, valideynlər övladlarına Anar, Elçin və s. kimi adları da çox verirlər. Bu cür antro- ponimlərin intensivliyi apelyativin leksik semantikası ilə deyil, yazıçı şöhrəti, yazıçı qüdrətinin əsas götürülməsi ilə bağlıdır. 6. Qohumluq münasibətini ifadə edən sözlər əsasında formalaşan kişi adları. Azərbaycan antroponimləri sistemində qohumluq münasibətini ifadə edən sözlər əsasında yaranan kişi adlarını üç qrupa bölmək olar: a) Yalnız qohumluq münasibətini ifadə edən sözlər əsa- sında düzələnlər: Ata, Atalar, Atam, Ataş, Atababa, Atabala, Baba, Babalar, Babaş, Bala, Balaqardaş, Balaəmi (bala-əmi), Dadaş, Dadaşbala, Dədə, Dədələr, Lələ və s. Bu yarımqrupdakı antroponimlərin apelyativlərindən ―bala‖ sözü həm kişi, həm də qadın cinsinə, qalanları isə yalnız kişi cinsinə aid olan vahidlərdir. Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 121 Yuxarıdakı Dədə və Dədələr antroponiminin apelyativi olan ―dədə‖ sözünün semantikasında ata mənasından başqa, ustad, ustad aşıq mənaları da vardır. Həm də xalq içində ustad aşıqlara ―dədə‖ deyilməsi sözün qədim titul təyinatından irəli gəlir: ailədə və onun ardınca da cəmiyyətdə - dövlətdə ağsaq- qal, müdrik mövqeyində dədələr dayanıblar (172-133). Deməli, ―dədə‖ apelyativindəki müdriklik, alicənablıq, yolgöstərmə mənaları onun antroponim kimi işlənməsinə səbəb olmuşdur. b) Kişi cinsinə aid olan sözlərlə işlənənlər: Atakişi, Ata- moğlan, Babakişi, Baloğlan (bala-oğlan), Dədəkişi, Əmikişi, Lələkişi və s. c) Hibrid antroponimlərin tərkibində iştirak edənlər: Əlibaba, Əlibala, Əliqardaş, Hüseynbala və s. Qohumluq münasibəti bildirən apelyativlərlə kişi adları- nın formalaşması türk xalqları antroponimikasında geniş yayıl- mışdır. Məsələn, qazax antroponimləri sistemində: Ataxan, Atamkul, Atanbay, Atakoja, Atakeldi, Baba, Babas, Babakoja, Babaniyaz, Dodabay və s., qırğız qazax antroponimləri siste- mində: Atabay, Ataşbay, Ataşbek, Atakul, Babakan, Babakul, Bakbala, Dadabay və s., başqırd antroponimləri sistemində: Ata, Atay, Atabay, Babaş və s. Göründüyü kimi, qohumluq mü- nasibəti bildirən sözlərlə adyaratma türk xalqları antropo- nimikasında xüsusi yer tutur. Bu tip antroponimlərin motivləş- məsində hörmət, əzizləmə, emosional müraciət və s. xüsusiy- yətlər əsas götürülmüşdür. 7. Etnonimlər əsasında düzələn kişi adları: Ağasuvar, Be- can, Qıpçaq, Eymur, Əfşar, Oğuz (Uğuz), Özbək, Padar, Səl- cuq, Suvar, Türk, Türkmən, Xansuvar, Cığatay, Şahsuvar (hib- riddir - ―şah‖ fars mənşəli tituldur) və s. Antroponimikamızda etnonimlər əsasında düzələn qadın adları müşahidə olunmur. Türk mənşəli etnonimlər, təbii ki, kişi adları əsasında yaranmışdır və qədim türk mənşəli kişi adları, əsasən, igidlik, qadın adları isə gözəllik motivlidir priz- Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|