Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги
125
– Yaşılxanım; göy –Göygöz; sarı – Sarıqız, Sarıtel və s. Bu sis-
temə Ağgül, Ağcagül, Algül (―al‖ qırmızı anlamlıdır). Qaragilə
(―gilə‖ fars mənşəlidir, salxımından ayrılmış üzüm dənəsi mə-
nasında işlənir), Qaranaz (―naz‖ fars mənşəlidir), Yaşılgül,
Sarıgül və s. hibrid antroponimləri də əlavə etmək olar. Çünki
qeyd olunan antroponimlərdəki ―gül‖, ―gilə‖, ―naz‖ apelyativ-
ləri fars mənşəli olsa da, məhz türk təfəkkürü ilə antroponim
yaradıcılığına cəlb edilmişdir.
d) Yer məzmunlu sözlər əsasında düzələnlər: Bağça,
Bağdagül, Güney və s. Bu sistemə yerlik və çıxışlıq hal şəkilçili
Aydagül, Aydan, Eldəgül və s. kimi antroponimləri də daxil
etmək olar.
e) Kosmonimlər əsasında düzələnlər. Antroponimikamız-
da yalnız kosmonim, həm də kosmonim və digər sözlər əsa-
sında yaranmış qadın adlarına təsadüf olunur. Ona görə də
onları iki yarımqrupa bölmək olar:
1) Yalnız kosmonimlər əsasında düzələnlər: Aygün,
Ayulduz, Günəş, Günay, Ulduz, Ulduzə və s.
2) Kosmonim və digər sözlər əsasında düzələnlər: Aybə-
niz, Ayqabaq, Ayüz, Ayüzlü, Aysel, Ayxanım, Aytəkin, Günel,
Güntəkin və s.
Kosmonimlər əsasında düzələn qadın adları sisteminə türk
mənşəli ―ay‖ kosmonimi və ərəb-fars mənşəli apelyativlər
əsasında düzələn hibrid antroponimləri də daxil etmək olar.
Məsələn: Aygül, Aynaz, Aynişan, Aynur, Aynurə, Aymələk, Ay-
para, Aysəba və s.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz qadın adları türk xalqları antro-
ponimikası üçün də xarakterikdir. Qırğız antroponimləri siste-
mindəki Aynaz, Aynur, Aymaral, Aygümüş, Qulay, Jıldız, Jıldı-
zoy, Jıldızqul, Jıldızxan və s., qazax antroponimləri sistemin-
dəki Aygül, Aykümis, Ayjamal və s. qadın adları dediklərimizi
bir daha təsdiq edir. Bütün bunlar onu deməyə əsas verir ki,
Язизхан Танрыверди
126
kosmonimlər əsasında düzələn qadın adlarının yaranmasında
aydınlıq, parlaqlıq, gözəllik kimi motivlər əsas olmuşdur.
ə) Bədən üzvlərinin adını bildirən apelyativlər əsasında
düzələnlər. Qadın adlarının yaranmasında bədən üzvlərinin
adını bildirən apelyativlər ayrılıqda deyil, ya şəkilçi, ya da
gözəllik çalarlı sözlərlə birlikdə iştirak etmişdir. Məsələn, Telli,
Saçlı, Tellər və s. Ağbəniz, Alyanaq, Alagöz, Qaraqaş, Qara-
göz, Qaratel, Qaşqara, Sarıtel və s. Bu sistemə Qələmqaş, Gül-
bəniz, Gülyanaq, Gülüzlü, Telqələm və s. kimi hibrid antro-
ponimləri də daxil etmək olar.
Qeyd olunan antroponimlərdəki türk mənşəli ağ, ay, al,
ala, qara, sarı, ərəb mənşəli qələm (―qələm‖ yuxarıdakı antro-
ponimlərdə gözəl mənasını ifadə edir) və fars mənşəli gül
apelyativləri gözəllik çalarlıdır. Dilimizdə həmin sözlər bədən
üzvlərinin adını bildirən sözlərlə işlənərək I növ təyini söz
birləşməsi modelində olmuş, sonra isə mürəkkəb sözə çevril-
mişdir. Antroponimik vahidə çevrilmə isə daha sonrakı proses-
dir və bu prosesdə həmin vahidlərdəki gözəllik çaları əsas
olmuşdur.
Yuxarıdakı antroponimlərin motivləşməsində iştirak edən
mürəkkəb quruluşlu apelyativlərin əksəriyyəti dilimizdə həm
apelyativ, həm də antroponimik vahid kimi işlənməkdədir.
Məsələn: alyanaq – Alyanaq, alagöz – Alagöz, qaraqaş – Qa-
raqaş, qaragöz – Qaragöz, qaratel – Qaratel, sarıtel - Sarıtel,
gülüzlü – Gülüzlü və s.
f) Say məzmunlu apelyativlər əsasında düzələnlər: Bircə,
Bircəbacı, Bircəxanım, Bircəçiçək, Təkbir və s. Bu sistemə
Bircənaz, Minzər, Mingül, Minaz, Minnur, Minxal və s. hibrid
antroponimləri də daxil etmək olar.
Göründüyü kimi, say məzmunlu sözlər həm təklikdə, həm
də türk mənşəli gözəllik, hörmət motivli bacı, xanım, çiçək
və s. sözlərlə işlənərək bir sıra gözəl qadın adlarının
yaranmasında iştirak etmişdir. Təsadüfi deyil ki, hibrid
Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги
127
antroponimlərdəki say məzmunlu vahidlər də məhz gözəllik
çalarlı ərəb-fars mənşəli apelyativlərlə (gül, naz, zər, nur, xal)
birlikdə antroponim yaradıcılığında iştirak etmişdir.
g) Vaxt, zaman anlayışlı apelyativlər əsasında düzələnlər:
Yazgül, Yazdagül, Yazçiçək, Yaygül, Gülyaz, Gülertə, Gülerkən
və s. Antroponimikamızdakı vaxt, zaman anlayışlı, alınma
apelyativli Bahar, Mayisə, Maygül, Gülsəhər və s. antroponim-
lər kimi, yuxarıda qeyd etdiyimiz antroponimlər də gözəllik
çalarlı, gözəllik motivlidir. Çünki qeyd olunan antroponimlər-
dəki apelyativlər, xüsusən də fəsil anlamlı ―yaz‖ və yuxarıdakı
hibrid antroponimlərdə iştirak edən fars mənşəli ―gül‖ sözü elə
gözəlliyin rəmzidir.
2. Titullar və qohumluq münasibəti bildirən apelyativlər
əsasında düzələnlər. Titulların antroponim yaradıcılığında, o
cümlədən qadın adlarının yaradılmasında məhz hörmət mənası
ifadə etdiyinə görə işlənməsini, qohumluq münasibəti bildirən
sözlərdə də (təbii ki, qadın cinsinə aid olan və hər iki cinsi ifadə
edən sözlər nəzərdə tutulur) bu keyfiyyətin olmasını nəzərə
alaraq onları bir qrupda təqdim edirik. Bu tip antroponimləri
aşağıdakı yarımqruplara bölmək olar:
1) Yalnız titullar əsasında düzələnlər: Ağabəyim, Ağabanu
(hibriddir, xanım anlamlı ―banu‖ fars mənşəlidir), Ağaxanım,
Bəyim, Bəyimxanım, Xanım, Xanımağa, Xatın və s.
2) Yalnız qohumluq münasibəti bildirən apelyativlər əsa-
sında düzələnlər: Anabala, Anabacı, Anagəlin, Nənə, Nənəbacı
və s.
3) Titul və qohumluq münasibəti bildirən apelyativlər
əsasında düzələnlər: Ağabacı, Ağadostu (hibriddir), Ağanənə,
Anaxanım, Balaxanım, Bibixanım, Xanbacı, Xanımbacı, Şah-
bacı (hibriddir, ―şah‖ fars mənşəli tituldur), Şahnənə və s. Titul
və qohumluq münasibəti bildirən apelyativlər qadın cinsini
bildirən ―qız‖ və ―bikə‖ sözləri ilə də bir sıra antroponimlərin
Dostları ilə paylaş: |