Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Язизхан Танрыверди 122 masından yanaşsaq, antroponimikamızda etnonimlər əsasında düzələn qadın adlarının nə üçün müşahidə olunmadığı aydın olar. 8. Kosmonimlər əsasında düzələn kişi adları: Ay, Ayxan, Yulduz, Gün, Göy, Sulduz (ulduz anlamlıdır). Müasir Azərbay- can antroponimləri sistemində Ay, Ulduz, Göy antroponimləri kişi adı kimi işlənmir. Təbiət hadisələri ilə bağlı olan kişi adları: Ayaz, Bulud, Buludxan, Boran, Qaryağdı, Duman, İldırım, Gursel, Tufan və s. Qeyd olunan antroponimlərin apelyativlərinin təbiət hadi- sələri ilə bağlılığını sübut etməyə ehtiyac yoxdur. Lakin həmin apelyativlərin antroponim kimi motivləşməsində müxtəlif cə- hətlər əsas götürülmüşdür. Məsələn, Ayaz antroponiminin motivləşməsində gözəllik çalarlı ―aydın səma‖, Duman və Bu- lud antroponimlərində ―təzəlik‖, ―yenilik‖, Boran, İldırım, Gur- sel və Tufan antroponimlərində ―igidlik‖, ―güc‖, ―qüvvət‖, Qaryağdı antroponimində isə A.Qurbanovun qeyd etdiyi kimi (60-196), zaman anlayışının, yəni uşağın doğulduğu zamanın təbiət hadisəsi ilə əlaqələndirilməsi əsas götürülmüşdür. 9. Vaxt, zaman anlayışlı apelyativlər əsasında yaranan ki- şi adları. Bu qrupa daxil olan antroponimlər dilçiliyimizdə xro- nonimlər qrupu başlığı altında da şərh edilir (10–17). Antropo- nimikamızda Qurban, Zaman, Novruz, Ramazan, Məhərrəm, Oruc, Şaban və s. zaman anlayışlı alınma apelyativlər əsasında formalaşan antroponimlərlə yanaşı, türk mənşəli apelyativlər əsasında formalaşan antroponimlər də vardır.Məsələn, Bayram, Gündüz, Güzəm və s. 10. Peşə-sənətlə əlaqədar yaranan kişi adları. Antropo- nimikamızda peşə-sənətlə bağlı formalaşan əsl şəxs adları azlıq təşkil edir. Belə adlar ləqəblərimizdə daha çox müşahidə edilir və təsadüfi deyil ki, peşə-sənətlə bağlı olan ləqəblərin bir qismi əsl şəxs adlarına çevrilmişdir. Məsələn, Binəçi, Dəmirçi, İl- xıxan, Yanşaq bəy, Ozan, Toybəyi, Çoban və s. Buradakı İlxı- Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 123 xan və Yanşaq bəy antroponimləri müasir antroponimikamızda işlənmir. Peşə-sənətlə əlaqədar yaranan kişi adları türk xalqları, xüsusən də qırğız antroponimikasında xarakterikdir. Məsələn, Arpaçı, Buquçu, Eqinçi, Kurçu, Jılqıçu, Orukçu, Otunçu, Sa- mançı, Toybay, Toyçu və s. Göründüyü kimi, burada qeyd olunan əsl şəxs adlarının əksəriyyəti Azərbaycan antroponimikasında müsbət motivli ləqəb funksiyasındadır. b) Türk mənşəli qadın adlarının leksik- semantik qrupları 1. Gözəllik, qəşənglik, zəriflik motivli qadın adları. Bu qrupa daxil olan qadın adlarını bir neçə yarımqrupa bölmək olar: a) Gözəl heyvan və quş adları əsasında düzələnlər: Bildirçin, Qırqovul, Durna, Kəklik, Göyərçin, Gülsona, Laçın, Maral, Sona, Sonagül, Tərlan, Tovuz, Turac, Ceyran və s. Bu antroponimlərdən yalnız ―Gülsona‖ və ―Sonagül‖ antroponim- ləri hibriddir, qalanları isə türk mənşəli zooleksemlər əsasında formalaşmışdır. ―Gülsona‖ və ―Sonagül‖ antroponimlərindəki ‖gül‖ sözü fars mənşəli olsa da, dilimizdə ən çox işlənən leksik vahidlərdəndir. Zəriflik, incəlik motivli qadın adlarımızın böyük bir qrupu da məhz ―gül‖ sözünün iştirakı ilə yaranmışdır. b) Fitonimlər əsasında düzələnlər. Azərbaycan onomasti- kasında bu qrupa daxil olan antroponimlər fitonimlər, fitonimik antroponimlər, fitoantroponimlər, floralar əsasında düzələn antroponimlər, bitki adları əsasında düzələn antroponimlər və s. başlıqlar altında izah edilmişdir. Türk mənşəli fitonimlər əsasında yaranan qadın adlarına nümunə olaraq Alma, Buğda, Çiçək, Çiyələk, Çinarə və s. göstərmək olar. Antroponimika- mızda ―çiçək‖ sözünün iştirakı ilə yaranmış gözəllik, zəriflik Язизхан Танрыверди 124 çalarlı Ayçiçək, Qızçiçək, Elçiçək, Yazçiçək, Yaxşıçiçək, Çiçəkxanım və s. kimi antroponimlərlə yanaşı, türk təfəkkürü ilə yaradılmış və tərəflərindən biri türk mənşəli apelyativ olan hibrid antroponimlər də müşahidə edilir. Məsələn, Ağgül, Ağ- cagül, Qızılgül, Gülçiçək, Gültəkin, Zərçiçək (―zər‖ fars sö- züdür), Lalaçiçək (―lalə‖ – fars sözüdür) və s. Fars mənşəli ―gül‖ sözü qohumluq münasibəti bildirən, eləcə də hərəkət anlamlı türk mənşəli apelyativlərlə birlikdə gö- zəllik motivli qadın adlarının yaranmasında da iştirak etmişdir. Məsələn, Gülana, Gülbacı, Gülgəlin, Anagül, Bacıgül, Gəlin- gül; Yanargül, Gülaçan, Güldərən, Güldüz, Güləkər, Gülsəpər və s. Bu cür adların motivləşməsində gülün gözəlliyi, zərifliyi, xoş ətri, təmizliyi və s. əsas götürülmüşdür. b) Qiymətli daş-qaş adları əsasında düzələnlər: Almaz (Almas), Almazxanım, İnci, İncigül, İnciqız, İncigəlin, Gümüş və s. Bununla bərabər, antroponimikamızda alınma apelyativli Brilyant, Dürdanə, Zümrüd, Gövhər, Mirvari, Firuzə və s. kimi antroponimlər də işlənməkdədir. Bu cür qadın adlarının yaran- masında daş-qaşdakı gözəllik, həm də az tapılma, qiymətli olma və s. motivlər əsas götürülmüşdür. c) Gözəllik və zəriflik çalarlı apelyativlər əsasında düzə- lənlər: Aydıngül, İncə, Yaxşı, Yaxşıgül, Yaxşıxanım, Yaraşıq, Gözəl, Gözəlgül, Göyçək, Göyçəkgül, Göyçəkgəlin və s. Bu sistemdəki ―gül‖ komponentli antroponimlər hibriddir. ç) Rəng anlamlı, semantikasında gözəlliyi ifadə edən apelyativlər əsasında düzələnlər. Antroponimikamızda rəng an- lamlı ağ, al, ala, qara, yaşıl, sarı və göy sözləri ayrılıqda deyil, ya bir şəkilçi, ya da ki başqa bir sözlə, xüsusilə bədən üzvləri- nin adını bildirən ―bəniz‖, ―qaş‖, ―tel‖, ―göz‖ və s. apelyativ- lərlə, eyni zamanda qadın cinsini bildirən ―qız‖, titul səciyyəli ―xanım‖ və s. vahidlərlə birlikdə bir sıra qadın adlarının yaran- masında iştirak etmişdir. Məsələn, ağ – Ağbəniz, Ağqız, Ağgün, Ağxanım, Ağca; qara - Qaraqız, Qaragöz, Qaratel və s., yaşıl Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|