Əzizxan Tanrıverdi

 
Язизхан Танрыверди 
 
 
152 
rayonu),  Qaroy  Muxtar  (Borçalı),  Qart  Osman  (Şamaxı), 
Dınqıl Əhməd (Oğuz), Dınqılı Əli (Naxçıvan), Dinqidi Allah-
verdi  (Kalinino  rayonu),  Donqa  Əhməd  (Borçalı),  Donqabel 
Nəsrəddin  (Qazax),  Mırığ  Heybət  (Şamaxı),  Zağar  Əli 
(Borçalı),  Gözüpıçalaqlı  Anaxanım  (N.Vəzirov),  Sırıx//Sırığ 
Qasım  (Qazax),  Sıqqa  Nəsif  (Şəmkir),  Teytax  Qurban  (Şəm-
kir),  Tapalaq    Teybə  (Kalinino),  Tosoy  Şahmurad    (Qazax), 
Törə Osman (Şamaxı), Xaşal  Qurban (Ə.Haqverdiyev), Xırça 
Əmiraslan (Tovuz), Çılı Mustafa (Naxçıvan), Cınqılı Mövsüm 
(Naxçıvan) və s. 
Şəxsin  fizioloji  xüsusiyyətləri  ilə  bağlı  olaraq  yaranan 
ayamalar  mənfi  motivlidir,  əsasən,  şəxsin  fiziki    xüsusiyyətlə-
rini əks etdirir. Yuxarıdakı ayamaların apelyativi olan vahidlər-
dən  yalnız  ―Gözüpıçalaqlı‖  adındakı  ―göz‖  sözü  müasir  ədəbi 
dilimizdə işlənir. 
6.  Müəyyən  hadisə  əsasında  formalaşan  ləqəblər  və 
ayamalar:  Ağçuxa  Ağabala  (Şamaxı).  Ağ  çuxa  geyinmə  hadi-
səsi  ―Ağçuxa‖  ləqəbinin  yaranmasına  səbəb  olmuşdur.  A  gədə 
Pirməmməd (A.Paşayevin əsərlərindən götürülmüşdür). Güman 
ki,  ay  gədə,  ay  oğlan  ifadəsini  çox  işlətmə  ilə  əlaqədar 
yaranmışdır. 
Boğazca  Fatma  (―Kitabi-Dədə  Qorqud‖),  Boğaz  İsmayıl  
(Qazax). Bu ləqəblərdən Boğazca hamiləliyə işarədirsə, Boğaz 
―çox yeyən‖, ―boğazını otaran‖ anlamlıdır. 
Qısırca  Yengə  (―Kitabi-Dədə  Qorqud‖),  Qısır  Fatma. 
Hər iki ayama doğmayan anlamlıdır.  
Qancıx  Lala  (Qazax).  Bu  ayamanın  apelyativi  ―dişi  it‖ 
anlamlıdır. Ehtimal ki,  həmin adı daşıyan şəxs  heç kimlə yaxşı 
münasibət qura bilmədiyi üçün bu adla adlanıb. 
Qaxdağan  Güllüzar (Ermənistan Respublikasının Kalini-
no rayonu). Kasıb, yoxsul olma ilə əlaqədar yaranmışdır. 

---

  
   Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын  тарихи-лингвистик  тядгиги 
 
 
153 
Əysibaldır Tapdıq  (Qazax). Həmişə ayağına,  yaxud bal-
dırına  parça  (əski)  bağlama  ilə  əlaqəli  yarandığını  söyləmək 
mümkündür. 
Parax Məmməd (Borçalı). ―Parax‖ it, həm də yaşayış yeri 
anlamlı qədim türk sözüdür. Məmmədin evi olmadığı, o qapıda, 
bu  qapıda  yaşadığı  üçün  ona  ―Parax‖,  yəni  evsiz-eşiksiz 
ləqəbini veriblər. Bu apelyativ qırğız antroponimləri sistemində 
əsl şəxs adı funksiyasındadır. Məsələn, Баракбай (104-6). Onu 
da  əlavə  edək  ki,  belə    vahidlər  az  deyil.  Yəni  Azərbaycan 
antroponimləri  sistemində  ləqəb  kimi  işlənən  bir  sıra  vahidlər 
digər türk xalqları antroponimikasında əsl şəxs adı kimi işlənir. 
Qırğız antroponimləri ilə apardığımız müqayisə bunu bir daha 
təsdiqləyir:  
 
Azərbaycan 
antroponimləri 
sistemində ləqəb 
Qırğız antroponimləri 
sistemində əsl şəxs adı 
Qancıx Lala 
Parax Ədil (Adil) 
Satqın Xudayar 
Təntik Müslüm 
Tülkü Qurban 
Uzun Qurban 
Bayqançux 
Barakbay 
Satkın 
Tentek 
Tülkübay 
Juzun 
 
Türk  mənşəli  ləqəb  və  ayamaların  leksik-semantik  qrup-
ları  göstərir  ki,  istər  bədii  ədəbiyyatımızda,  istərsə  də  müasir 
diimizdə (danışıq dili  və  dialektlərdə) işlənən ləqəb və  ayama-
lar  digər  onomastik  vahidlər  kimi  dilimizin  qoruyucusudur. 
Təbii ki, həmin tip vahidlərin yaşaması, geniş mənada götürsək, 
onların  apelyativinin  yaşamasıdır.  Araşdırmaya  cəlb  etdiyimiz 
ləqəb və ayamaların  bir qrupunun apelyativi dialektizmlərdirsə 
(bınbidi, qaxdağan, mırıx, sırıx və s.), əksəriyyətinin apelyativi 
XIX  əsrə  qədərki  ədəbi  dilimiz  barədə  müəyyən  təsəvvür 

---

 
Язизхан Танрыверди 
 
 
154 
yarada  bilən  arxaizm  və  tarixizm  (çuxa,  alp  və  s.),  arxaizm 
səciyyəli  dialektizmlərdir  (ağıçı,  boğazca,  qaroy,  qısır,  əvəçi, 
əfçi və s.). 
Leksik-semantik  qruplara  daxil  etdiyimiz  ləqəb  və  aya-
maların  apelyativinin  türk  mənşəli  arxaizm,  arxaizm  səciyyəli 
dialektizm  və  dialektizmlər  olmasını  nəzərə  alaraq  aşağıdakı 
cədvəli təqdim edirik:  
 
 
Ləqəb və 
ayamalar 
Apelyativi 
 
Arxaizim 
və 
tarixizm 
Arxaizim 
səciyyəli 
dialektizm 
Dia-
lektizm 
Mənası 
Аьычы 
Бядиръащан 
- 
+ 
- 
аьы-гадынларын  йас  йе-
риндя  авазла  сюйлядик-
ляри  йаныглы  сюзляр,  ба-
йатылар.  аьычы-аьы  сюйля-
йян 
Аьчуха 
Аьабала 
+ 
- 
- 
«аь»  мцасир  ядяби  дил-
дяки  рянэ  анламлы  ва-
щид,  «чуха»  эейим  ады. 
етнографик архаизмдир 
А эядя  
Пирмяммяд 
- 
- 
+ 
ай оьлан 
Ахтахан 
- 
+ 
- 
«ахталанмаг» 
сюзцндяндир, 
ахталанмыш 
мянасыны 
верир. 
Боьазъа Фатма 
- 
+ 
- 
щамиля 
Боьаз Байрам 
- 
- 
+ 
чох  йейян,  боьазыны 
отаран 
Бящрям 
Йцзбашы 
+ 
- 
- 
йцз тясяррцфата сащиблик 
едян 
Бордаг 
Мящяммяд 
- 
- 
+ 
кюклцйя ишарядир 
 
 
 
 
 
Гарой Мухтар 
- 
+ 
- 
эюзц  йахшы  эюрмяйян, 
кор 
Гарт Осман 
- 
+ 
- 
гартымыш, гоъалмыш 
Гахдаьан 
- 
- 
+ 
касыб, йохсул 

---