Əzizxan Tanrıverdi

 
Язизхан Танрыверди 
 
 
162 
quruluşlu vahidlər xronoloji ardıcıllıqla fonomorfoloji və mor-
foloji  istiqamətdə    təhlil  olunmalıdır.  Türkologiyada  apelya-
tivlərin belə bir istiqamətdə müəyyən qədər təhlil edildiyini və 
bu mövzunun başqa bir mövzu olduğunu, həmçinin antroponi-
mik  vahidlərə  daha  çox  sinxronik  baxımdan  yanaşdığımızdan 
yuxarıdakı  antroponimləri  sadə  quruluşlu  antroponimlər  sis-
teminə daxil etmişik. 
Düzəltmə  quruluşlu  antroponimlər.  Bu  tip  antropo-
nimlərdə  leksik və qrammatik-leksik şəkilçilər müşahidə edilir. 
Ona görə də əvvəlcə leksik, sonra isə qrammatik-leksik şəkilçili 
antroponimləri təqdim etmək lazım gəlir. 
a)  Leksik  şəkilçili  antroponimlər.  Türk  mənşəli  antro-
ponimlərdə müşahidə olunan leksik şəkilçilər aşağıdakılardır: 
-çı
4
.  Azərbaycan  (türk)  dilində  məhsuldar  şəkilçilərdən 
olan  –çı
4
  şəkilçisinin  mənşə  etibarı  ilə  adam  mənasını  verən  –
çe//-çi, -ci//-zi, -si, -şi və s. fonetik variantlı qədim türk sözü ilə 
bağlı olduğunu göstərirlər (67–72). H.Mirzəzadə yazır: ―Müasir 
Azərbaycan  dilində  -çı
4
  şəkilçisi  vasitəsilə  sənət,  peşə,  əqidə, 
məslək  və  s.  məzmunları  ifadə  edildiyi  halda,  qədim  dövr 
ədəbi-bədii  əsərlərin  dilində  bu  mənaların  məhdud  olduğu, 
yalnız  sənət,  peşə,  vəzifə  sahiblərinin  adı  ilə  bağlı  olduğu 
nəzərə  çarpır‖  (121–56).  Türk  mənşəli  antroponimlərdə  müşa-
hidə  olunan  –çı
4
  şəkilçisi,  əsasən,  qədim  məzmununa  uyğun, 
yəni  peşə,  sənət,  vəzifə  funksiyasını  yerinə  yetirir.  Bu  şəkilçi 
əsl  şəxs  adları  və  köməkçi  ad  kateqoriyalarından  olan  ləqəb-
lərdə  daha  çox  müşahidə  edilir.  Məsələn,  Avçi,  Binəçi,  Qırçı, 
Dəmirçi, Elçi, Yolçu, Ovçu və s. (əsl şəxs adları); Ağıçı Bədir-
cahan, Əvəçi  Zöhrə, Əfçi Nərgiz, Keçəçi Əlabbas, Gopçu Qa-
sım,  Sığırçı  Məhərrəm,  Çarıqçı  Murad,  Carçı  Əvəz  və  s. 
(ləqəblər). –çı
4
 şəkilçisi köməkçi ad kateqoriyalarına daxil olan 
türk mənşəli titul və təxəllüslərdə müşahidə olunmur. 
Yuxarıda qeyd etdik ki,  ―-çı‖ şəkilçisi ―-çe//-çi,  -ci//-zi,  -
si,  -şi‖  və  s.  fonetik  variantlı  adam  anlamlı  sözün  şəkilçidə 

---

  
   Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын  тарихи-лингвистик  тядгиги 
 
 
163 
daşlaşmış  formasıdır.  Həmin  funksiyalı  kök  morfemi  (–çı
4
  şə-
kilçisində daşlaşmış söz) qədim antroponimlər sistemində mü-
şahidə olunur: Arkasun, Qarasun, Kudusun, Telusun, Ulusun, 
Erisun,  Ursi  (44-544-547),  Dirsə  xan  (―Kitabi-Dədə  Qorqud‖ 
dastanı) və s. 
-lı
4
. Bu şəkilçinin omonimliyi antroponimik vahidlərdə də 
müşahidə edilir. Belə ki, əsl şəxs adları və ləqəblərdə müşahidə 
olunan –lı
4
 sifətə məxsus atributivlik funksiyasındadırsa, təxəl-
lüslərdə  subyektin  mənsub  olduğu  yeri  və  etnosu  təyinetmə 
funksiyasındadır.  Hər  iki  halda,  konkret  desək,  isim  və  sifət 
funksiyalı  apelyativin  antroponimik  vahidə  transformasiyası 
müşahidə  edilir.  Məsələn,  Ballı,  Bağçalı,  Qutlu,  Güllü,  Saçlı, 
Sevgili, Telli, Toylu, Uğurlu və s. (əsl şəxs adları); Dıppılı Sa-
day,  Kirli  Məhəmməd,  Sanlı  Səməd,  Totulu  Sənəm  və  s. 
(ləqəblər);  Araslı  (Həmid  Məmmədtağı  oğlu  Araslı),  Dağlı 
(Seyfəddin  Dağlı),  Kəngərli  (Bəhruz  Kəngərli),  Göyçəli  (Aşıq 
Musa Göyçəli), Şəkili (Hatəm Şəkili) və s. (təxəllüslər). 
-ça
2
. Bağça (əsl şəxs adı). 
 -cıq
4
. Kiçiltmə funksiyalı bu şəkilçi yalnız bəzi ləqəblər-
də müşahidə edilir. Məsələn, Dağarcıq Ağamirzə. ―Gövhərcik‖ 
antroponiminin sonundakı şəkilçi də həmin funksiyalıdır, lakin 
―Gövhər‖  antroponimi  türk  mənşəli  olmadığından  onu  və  hə-
min tip digər  antroponimləri bu sistemdə təhlil etmirik. 
-luq.  Bu  şəkilçi  müasir  antroponimlər  sistemində  deyil, 
arxaik antroponimlərdə müşahidə olunur. Məsələn, Qutluq. 
-laq
2
.  Yaylaq  (əsl  şəxs  adı).  Antroponimik  vahidlərdə  ən 
az müşahidə olunan şəkilçilərdəndir. 
-aq
2
.  Bu  şəkilçi  qədim  türk  antroponimlərində  leksik  se-
mantikası donmuş şəkildədir. Məsələn,  Annax, Dukak, Səgrək 
və s. kimi antroponimlərin sonundakı –ak, -ək fonetik variantlı 
şəkilçi  xasiyyət  və  keyfiyyət  funksiyalı  olsa  da,  müasir  ədəbi 
dil  baxımından  birbaşa    qavranmır.  –aq
2
  şəkilçisi  əsl  şəxs  ad-
larında  müşahidə  olunmur,  köməkçi  ad  kateqoriyalarından  isə 

---

 
Язизхан Танрыверди 
 
 
164 
yalnız ləqəblərdə təsadüf olunur ki,  bu da ləqəbin şəxslə daha 
çox  əlaqəli  olması,  həmçinin  atributivlik  keyfiyyətinin  güclü 
olması  ilə  bağlıdır.  Azərbaycan  ləqəbləri  sistemində  Bordaq 
Məhəmməd,  Topalaq  Teybə,  Taytax  Qurban  və  s.  adları  nü-
munə kimi göstərmək olar. 
-daş. Eldaş, Yoldaş və s. 
-sız
4
.  Mənfi  motivli  funksiyasına  görə  antroponimikada 
ən  az  müşahidə  olunan  şəkilçilərdəndir,  yalnız  siyasi  motivli 
təxəllüslərdə  müşahidə  olunur.  Məsələn,  Qanacaqsız  (Əli 
Nəzmi). 
-ıq
4
. Bir sıra ləqəblərdə təsadüf edilir. Məsələn,  Mısmırıx 
Nəbi, Təntix` Müslüm və s. 
-ış
4
.  Buluş,  Dönüş,  Gülüş  və  s.  Bu  sistemdəki    Buluş 
anrtroponiminin  arxaik antroponimlər sırasında olduğunu qeyd 
etmişik. Bu fakt bir daha təsdiq edir ki, -ış
4
  şəkilçili    antropo-
nimlər  həm  qədim,  həm  də  müasir  türk  antroponimikası  baxı-
mından xarakterikdir.  
-ğın
4
,  -qın
4
.  Bu  şəkilçi  əsl  şəxs  adları  və  təxəllüslərdə 
müşahidə  edilir.  Məsələn,  Vurğun,  Daşqın,  Duyğun,  Dalğın, 
Yetkin, Ötkün, Coşqun və s. (əsl şəxs adları);  Vurğun (Səməd 
Yusif oğlu Vəkilov), Duyğun (Ramiz Duyğun); Düşkün (Əlixan 
Bayram  oğlu  Abbasov),  Coşqun  (İsgəndər  Coşqun)  və  s. 
(təxəllüslər). 
-ma
2
.  Antroponimikada  ən  az  işlənən  şəkilçilər  sırasına 
daxildir. Cəmi bir antroponimdə müşahidə edilir. ―Seçmə‖- əsl 
şəxs adları sistemində qadın adı kimi işlənir. 
-ş. Rütbə məzmunu bildirən və bu gün həmin mənada iş-
lənməyən  qədim  şəkilçidir  (173-278).  Bu  şəkilçi  müasir  Azər-
bayc  Məsələn,  Ataş,  Ağaş, Balaş,  Babaş, Qaraş, Nənəş, Əmiş 
və  s.  Bu  tipli    antroponimlərdə  -ş  şəkilçisinin  semantikası 
donmuş  olsa  da,  ümumilikdə  qoşulduğu  sözlə  birlikdə 
əzizləmə,  hörmət  funksiyasını  ifadə  edir.  Burada  onu  da  qeyd 
edək ki, ―Babaş‖ antroponimi türk xalqları antroponimikasında 

---