Əzizxan Tanrıverdi

 
Язизхан Танрыверди 
 
 
168 
katlı  cümlə  antroponimik  vahidə  transformasiya  nəticəsində 
leksikləşmişdir. 
Bunlardan  əlavə,  türk  mənşəli  antroponimlər  sistemində 
mənsubiyyət  şəkilçili  (I  şəxsin  təkində)  antroponimlər  də  var-
dır. Məsələn, Atam, Bəyim, Xanım və s. 
Mürəkkəb  quruluşlu  antroponimlər. Azərbaycan dilçili-
yində mürəkkəb quruluşlu antroponimlərdən geniş bəhs edilmə-
mişdir.  Belə  ki,  A.Qurbanov  (60-17),  M.Adilov,  A.Paşayev 
(10-17) və başqaları ümumi şəkildə izah etmişlər ki, mürəkkəb 
adlar müxtəlif sintaktik əlaqələr vasitəsilə yaranır. M.Çobanov 
isə bu mövzudan geniş şəkildə bəhs etsə də, əsasən, mürəkkəb 
sözlərin  tərkibindəki  vahidlərin  nitq  hissələrinə  görə  təsnifatı, 
qrammatik  şəkilçilərin  mürəkkəb  addakı  funksiyası,  mürəkkəb 
adlarda  fonetik  hadisələr  və  s.  kimi  məsələləri  izah  etməyə 
çalışmışdır  (180-79).  Mürəkkəb  quruluşlu  antroponimlərdə 
müşahidə olunan müxtəlif sintaktik əlaqələrin geniş və sistemli 
tədqiq edilmədiyini nəzərə alaraq,  onları aşağıdakı sistem üzrə 
təhlil etməyi məqsədəuyğun hesab edirik.  
Tabesizlik əlaqəsi əsasında formalaşan antroponimlər 
 Məlumdur  ki,  tabesizlik  əlaqəsi  məna  və  qrammatik  cə-
hətdən  bir-biri  ilə  əlaqədar  olan,  lakin  bir-birindən  asılı  olma-
yan,  biri  digərini  aydınlaşdırmayan,  biri-birinə  münasibətdə 
eynihüquqlu vahidlər arasında olur (3-12). Bu cür əlaqə əsasın-
da formalaşan, yaxud bu cür əlaqələr müşahidə olunan mürək-
kəb  quruluşlu  antroponimləri  aşağıdakı  kimi  qruplaşdırmaq 
olar: 
a)  Tərkib  hissələri  yaxınmənalı  sözlərdən  ibarət  olan 
antroponimlər: Altuntaş, Daşdəmir, Qoçər (―qoç‖ – qoçaq, igid 
– ―ər‖ – igid), Yazbahar (hibrid), Ərtoğrul (―ər‖ – igid, ―toğrul‖ 
–şahin, qoçaq, igid), Gülçiçək, Laləçiçək, Şiraslan (hibrid) və s. 
Bu 
sistemdəki 
Yazbahar,  Gülçiçək  və  Şiraslan  an-
troponimlərinin  tərkibindəki  apelyativlər bir-biri  ilə  sinonimlik 
təşkil edir.  Türk mənşəli ―yaz‖, ―çiçək‖ və ―aslan‖ sözləri fars 

---

  
   Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын  тарихи-лингвистик  тядгиги 
 
 
169 
mənşəli  ―bahar‖,  ―gül‖,  ―şir‖  sözləri  ilə  tabesizlik  əlaqəsi  əsa-
sında qovuşaraq mürəkkəb quruluşlu antroponimə çevrilmişdir. 
b)  Tərkib  hissələri  yalnız  titullardan  ibarət  olan  antropo-
nimlər:  Bilgəçur,  Çurbək,  Çurxan  və  s.  (qədim  türk  antropo-
nimləri sistemində), Ağabəy, Ağabəyim, Ağabanu (hibrid), Ağa-
xanım (Xanımağa), Ağaxan, Ağasultan (hibrid), Qanbay, Bikə-
xanım,  Bəyimxanım  və  s.  (müasir  Azərbaycan  antroponimləri 
sistemində).  Bu  antroponimlərin  tərkibindəki  titullar  semantik 
baxımdan eyni olmasalar da, nisbətən yaxınmənalı vahidlərdir. 
c) Tərkib hissələri qohumluq münasibətini bildirən sözlər 
və titullardan ibarət olanlar: Ağabala (Balağa), Atabəy, Ataxan, 
Bababəy,  Balabəy  (Bəybala),  Babaxan  (Xanbaba),  Balaxan 
(Xanbala),  Bəydadaş,  Qardaşxan,  Dədəxan  və  s.  (kişi  adları); 
Ağabacı, Ağanənə, Anaxanım, Balaxanım, Bibixanım, Xanbacı 
və s. (qadın adları). Bu sistemə daxil etdiyimiz antroponimlərin 
tərkib  hissələrindəki  sözlərin  qovuşmasına  səbəb    onların 
hörmət funksiyasını ifadə etməsidir. 
ç)  Tərkib  hissələri  yalnız  qohumluq  münasibəti  bildirən 
sözlərdən  ibarət  olanlar:  Atababa,  Baladadaş,  Dadaşbala  (kişi 
adları); Anabala, Anabacı, Anagəlin (qadın adları) və s. 
d)  Tərkib  hissələri  əsl  şəxs  adları  və  titullardan  ibarət 
olanlar:  Balabəy,  Bəydəmir,  Qaraxan,  Qarabəy,  Qırxlarbəy, 
Durmuşxan,  Elçibəy,  Çingizxan  və  s.  (kişi  adları),  Bayramxa-
tun,  Qonçabəyim//Qönçəbəyim,  Göyçəkxanım  və  s.  (qadın 
adları). 
e)  Xüsusiləşməyən  əlavəli  birləşmələrin  inkişafı  nəticə-
sində formalaşan antroponimlər. Məlumdur ki, xüsusiləşməyən 
əlavələrin bir qismi dildə əlavə kimi əmələ gəlsə də, sonradan 
inkişaf nəticəsində mürəkkəb sözün tərkib hissəsinə çevrilir (3-
213).  Belə  birləşmələrin  inkişafı  nəticəsində  formalaşan  mü-
rəkkəb  quruluşlu  antroponimlərə nümunə  olaraq  Ağadayı  (Ağa 
dayı),  Ağabala  (Ağa  bala),  Ağaqardaş  (Ağa  qardaş),  Ağa-
əmi//Ağəmi  (Ağa  əmi),  Dədəkişi  (Dədə  kişi),  Babakişi  (Baba 

---

 
Язизхан Танрыверди 
 
 
170 
kişi),  Əliqardaş  (Əli  qardaş),  Əmikişi  (Əmi  kişi),  Əlibaba 
(hibriddir,  Əli  baba),  Lələkişi  (Lələ  kişi),  Xanəmi  (Xan  əmi), 
Xanımana  (Xanım  ana),  Xanımbacı  (Xanım  bacı)  və  s.  gös-
tərmək  olar.  Bu  tip  antroponimlərin  əsası  olan  birləşmələrin 
müəyyən  hissəsi  müasir  ədəbi  dilimizdə  elə  birləşmə  kimi  də 
işlənir.  Məsələn,  Baba  kişi,  Əli  baba,  Ağa  dayı  və  s.  (3-213). 
Dildə  belə  birləşmələrin  yaranmasına  səbəb  birləşmənin  ikinci 
tərəfindəki    ana,  baba,  bacı,  qardaş,  əmi,  kişi  və  s.  kimi  
qohumluq  münasibəti ifadə edən apelyativlərin hörmət motivli 
funksiyaya malik olmasıdır. 
Birinci növ təyini söz birləşmələrinin inkişafı əsasında  
formalaşan antroponimlər 
Birinci  növ  təyini  söz  birləşmələrinin  birinci  tərəfi  atri-
butiv,  ikinci  tərəfi  isə  substantiv  funksiyalı  vahidlərdən  ibarət 
olması məlum faktlardandır. Bu növ təyini söz birləşmələrinin 
inkişafı  əsasında  formalaşan  mürəkkəb  quruluşlu  antroponim-
ləri  birinci  tərəfdə  iştirak  edən  atributiv  funksiyalı  vahidlərə 
görə aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:  
a) Birinci tərəfi isimlə ifadə olunanlar: Aybəniz, Ayçöhrə, 
İnciqız, Qaşqara, Aycamal, Gülqız, Gülgəlin (Gəlingül), Gülya-
naq  və  s.  (əsl  şəxs  adları);  Əysibaldır  Tapdıq  (ləqəb)  və  s.  Bu 
sistemdə  verdiyimiz  Ayçöhrə,  Aycamal,  Gülqız,  Gülgəlin 
(Gəlingül) antroponimləri hibriddir. 
b)  Birinci  tərəfi  sifətlə  ifadə  olunanlar:  Aqşin,  Ağbuğa, 
Ağsunqur,  Qarabala,  Qarakişi,  Qarasunqur,  Qaraoğlan,  Gur-
sel,  Ulubaba  və  s.  (kişi adları);  Ağgül,  Ağgün, Ağqız,  Ağcaqız, 
Ağcabəniz,  Ağcagül,  Ağxanım,  Algül,  Alagöz,  Böyükgəlin, 
Qaraqız, Qaragöz, Qaragilə, İncəgül, İncəçiçək,  İncəqız, Yax-
şıgül,  Yaxşıçiçək,  Yaxşıxanım,  Yaşılxanış,  Göyçəkgül,  Göy-
çəkgəlin, Gözəlgül, Sarıgül, Sarıtel və s. (qadın adları); Ağçuxa 
Ağabala,  Darqursaq  Musa,  Laxbaş  Əli  və  s.  (ləqəb).  Bu 
sistemdəki  Ağgül, Ağcagül, Qaragilə, İncəgül, Yaxşıgül, Göy-
çəkgül, Gözəlgül və Sarıgül antroponimləri hibriddir. 

---