F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

103 
 
«İnformasiyanın yayılması insanların kütləvi mənəvi ünsiyyətinin ayrılmaz hissəsidir; bu, bəşəriyyətin inkişafının 
müəyyən pilləsində meydana gəlmiş, bilavasitə şəxsiyyətlərarası ünsiyyəti tamamlamışdır.
1 
Kütləvi informasiya vasitələri öz təbiəti etibarilə bütün cəmiyyət miqyasında xəbərlərin və s. geniş  və 
hərtərəfli mübadiləsini həyata keçirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. 
Sosioloji baxımdan  əhəmiyyətli olan bir məsələyə  də toxunmağa ehtiyac vardır. Kütləvi informasiya 
vasitələrinə dair tədqiqatlar keçmiş Sovet İttifaqında 20-ci illərin ortalarında başlanmışdır. Bu tədqiqatların  əsas 
problematikası qəzetlərin, jurnalların məzmun və formasının fəhlə və kəndli 
[258 - 259]
 kütlələrinin ehtiyaclarına, 
tələbatlarına uyğunluğu məsələsi idi. Mətbuat auditoriyasının «sintetik» tədqiqatları (bu tədqiqatları həmin illərdə 
belə adlandırırdılar) inkişaf edirdi. Bu tədqiqatlarda informasiya maraqlarının öyrənilməsi qəzet və jurnal 
oxucularının sosial həyatının bütün amillərini nəzərə almaqla aparılırdı. 
Mətbuatın sosiologiyası kütləvi informasiya vasitələri sosiologiyasının  ən inkişaf etmiş sahəsidir. 
Auditoriya, jurnalist korpusu, materialların məzmunu və ifadə formaları, mərkəzi və yerli mətbuatın qarşılıqlı təsiri 
və münasibətləri və s. - bütün bunlar mətbuat sosiologiyasının öyrənmə obyektinə daxildir. 
Radio verilişləri sahəsində sosioloji tədqiqatlar hələ müharibədən əvvəlki dövrdə başlanmışdır. Lakin həmin 
tədqiqatlar məhz müharibədən sonrakı dövrdə böyük vüsət almış  və müntəzəm xarakter kəsb etmişdir. Radio 
auditoriyası, müxtəlif regionlarda radio proqramlarının formalaşması spesifıkası, ayrı-ayrı verilişlər tsikillərinin 
populyarlığı və i.a. xüsusilə fəal surətdə öyrənilmişdir. 
Keçmiş SSRİ-də televiziya verilişlərinin sosioloji baxımdan öyrənilməsi 60-cı illərin sonu - 70-ci illərin 
əvvəlindən inkişaf etməyə başlamışdır. Televiziya verilişlərinin istehlakının həcmi və istiqamətləri, televiziyanın 
yayılmasının digər kütləvi informasiya vasitələrinə təsiri, televiziyanın mədəniyyətin istehlakında rolu və s. kimi 
məsələlərin öyrənilməsi həyata keçirilmişdir. 
Reklam kütləvi informasiya vasitələrinin fəaliyyəti ilə sıx bağlıdır. Nə və ya kim barəsində (bir qayda olaraq 
şey,  şəxs, təşkilat barəsində) məlumatların yayılmasını  nəzərdə tutan reklam kütləvi diqqəti cəlb etmək məqsədi 
güdür. Ticarət - iqtisadi və ideya-siyasi reklamları ayırd etmək olar. Reklamların sosioloji baxımdan öyrənilməsi 
keçmiş SSRİ-də 70-ci illərdən başlanmışdır. Reklama dair sosioloji tədqiqatlar əsasən istehlakçıya təsirin müxtəlif 
aspektlərini öyrənməklə bağlı olmuşdur. Etiraf etməliyik ki, son illərdə kütləvi informasiya vasitələrində reklamlar 
xüsusilə geniş yayılmışdır. Bazar münasibətləri və strukturları rəqabət mübarizəsinə, deməli, həm də reklama geniş 
meydan açır. 
Oxucu, tamaşaçı, dinləyici auditoriyası öz rəngarəngliyi ilə seçilir. Bu, insanların sabit birliyi olub, onların 
informasiya maraqlarının və  tələbatlarının, habelə  həmin maraq və  tələbatların ödənilməsi formaları, üsulları  və 
kanallarının ümumiliyi əsasında təşəkkül tapır. Auditoriya informasiyanın mənbəyi və  məzmunu ilə yanaşı 
insanların mənəvi ünsiyyətinin ən mühüm struktur ünsürlərindən biridir. Kütləvi auditoriyanın mahiyyəti ondadır 
ki, o, ünsiyyət prosesində insanların öz aralarında və bütövlükdə cəmiyyətlə qarşılıqlı əlaqəsini əks etdirir. 
Kütləvi auditoriya bir sıra kəmiyyət və keyfiyyət xarakteristikalarına malikdir. Auditoriyanın böyüklüyü 
(həcmi) sosial əhəmiyyətli göstəricidir, müəyyən informasiya mənbəyinin təsir miqyaslarını ifadə edən amildir. 
İnformasiya mənbələri üçün daha geniş auditoriya qazanmaq dövlətin, vətəndaşların müxtəlif ictimai təşkilatlarının 
və birliklərinin informasiya-təbliğatçılıq fəaliyyətinin ən mühüm praktik nəticələrindən biridir. 
Kütləvi auditoriyanın keyfiyyət xarakteristikasını müəyyən edən  ən mühüm amillərdən biri təhsil 
səviyyəsidir. Təhsil səviyyəsi bu və ya digər informasiya mənbəyinə xas olan auditoriyanın seçilməsinə birbaşa 
təsir göstərir; bu, təklif edilən informasiyanın məzmununu başa düşməkdə  və ondan istifadə etməkdə mühüm 
göstəricidir. Lakin təhsilin universal, abstrakt xarakterli meyarları yoxdur. O, bu və ya digər cəmiyyətin sosial 
şəraitində müxtəlifcür əks olunur. 
Kütləvi auditoriya münasibətlərin dinamik strukturunu təcəssüm etdirir. Bu struktur həm məzmun, həm də 
məkan-zaman parametrlərinə görə  dəyişilir. Bununla əlaqədar olaraq, kütləvi informasiya vasitələri 
sosiologiyasında auditoriyanın müxtəlif tipləri ayırd edilir. Məsələn, real və potensial auditoriya, müntəzəm və 
qeyri-müntəzəm auditoriya, 
[260 a 261]
 məqsədli və qeyri-məqsədli auditoriya və s. 
Adətən bütün tiplər üç səviyyədə təzahür edir: 
a) informasiya mənbələri sistemi; 
b) ayrıca mənbə sistemi (məsələn, ancaq televiziya auditoriyası); 
v) ayrıca kanal sistemi (məsələn, bu və ya digər qəzetin auditoriyası).
2 
Kütləvi informasiya vasitələri ictimai şüurun məqsədyönlü formalaşdırılması istiqamətində uğurlu addımlar 
atılmasını  təmin etmək üçün müasir ictimai şüurun xüsusiyyətlərini nəzərə almalıdırlar. Görkəmli sosioloq 
T. İ. Zaslavskaya dörd başlıca xüsusiyyəti vurğulayır: 
                                                 
1
 Российская социологическая энциклопедия. Москва, 1998, с. 532. 
2
 Bu haqda ətraflı bax: Коробейников В. С.  Редакция и аудитория: социологический анализ. Москва., 1990, с. 441-443. 

---

104 
 
1)  İctimai  şüurun bir sıra köhnəlmiş  təsəvvürlərdən və ehkamlardan xilas ola bilməməsi  əhalinin müasir 
sosial reallıqları qavranmasını xeyli dərəcədə çətinləşdirir; 
2)  əhalinin xeyli hissəsinin bərabərləşdirici sərvətlərə yönümü aktiv və  səmərəli fəaliyyət sərvətlərinin 
qərarlaşmasını ləngidir; 
3) «sosial infantilizm» - bu, dövlətin «qeyri-məhdud» maddi və maliyyə ehtiyatlarına malik olması kimi 
sadəlövh inamda təzahür edir; 
4) regional, idarə, qrup eqoizminin güclü ifadə olunması istənilən sahədə təmas nöqtələrinin axtarılmasına, 
ümummilli maraqların daha dolğun reallaşdırılmasına mane olur.
1 
Kütləvi informasiya vasitələri kütlələrin həyati maraqlarına toxunan məsələlərdə ictimai rəyə dərindən bələd 
olmalı, bu halda ayrı-ayrı regionlar, sahələr və qruplar üzrə konkret vəziyyətə nüfuz etməyi bacarmalı, ictimai rəyin 
sağlam istiqamətdə formalaşmasına, öz təsir gücünü artırmasına kömək etməlidirlər. 
                                                 
1
 Социальные аринтиры обнавления: общество и человек. М., 1990, с. 441 – 442. 

---