F. R. Xolboyev, D. A. Azimov, E. Sh. Shernazarov z o o g e o g r a f I y a

da uya quradi. Xuddi shunday uy chumchug‘i, suv burguti va qirg‘oq
qaldirg‘ochi kabi qush turlari ham kpsmopolit turlar sanaladi. Yer
yuzida mavjud bo‘lgan turlar orasida kosmopolitlar kamchilikni tash
kil etadi.
Turning geologik yoshi, ya’ni turning qadimiyligi uning qanday
arealni egallashini, ya’ni areal ko‘lamini belgilovchi muhim
ko‘rsatkich sanaladi. Ayrim hollarda turning geologik yoshi qancha
katta bo‘Isa, u o ‘zi uchun qulay bo‘lgan keng may donga tarqalib
olishga ulgurgan bo‘ladi (boshoyoqli mollyuska - nautilus, ba’zi
akula turlari). Ba’zi turlaming geologik yoshi katta bo‘lsa-da, u
o ‘zining gullab-yashnash davrini o ‘tab bo‘lgan boTadi va ulaming
67

---

areallari aksincha, tor bo‘ladi. Masalan, gatteriyaning areali Yangi Ze
landiyaning kichik orolchalarida saqlanib qolgan. Qadimgi geologik
davrlardan bizgacha yetib kelgan hayvon turlari relikt deb yuritiladi.
0
‘rdakburun, rus suv kalamushi va boshqa shu kabi turlaming areal­
larini kichik relikt areallarga misol qilish mumkin.
- Areali faqat bir oblast chegarasidagina uchraydigan turlar en
demiklar deyiladi. Bunday turlaming areallari tog‘ vodiylari va tog‘
tizmalarida hamda shunga o ‘xshash ekologik sharoitlar shakllangan
joylarda uchraydi. Bularga gatteriya, kalibra turlari, chumolixo‘rlar,
yalqovlar, odamsimon maymunlar va boshqalami misol qilish mum
kin. Endemizm shartli xususiyat bo‘lib, vaqt o ‘tishi bilan u o ‘zgarishi
mumkin. Bu hoi turning evolutsiya jarayonida yuz beradigan
o ‘zgarishlarga nisbatan javob reaksiyasiga bog‘liq.
B a’zan, garchi uchish qobiliyatiga ega bo‘lsa-da, qushlar va kapa-
laklar uchun ham juda tor areallar xosdir. Tog‘ ko‘llarida yoki ba’zi