F. R. Xolboyev, D. A. Azimov, E. Sh. Shernazarov z o o g e o g r a f I y a

alohidalashgan suv havzalarida yashovchi chuchuk suv hayvonlari-
ning ayrim turlari ham tor areallar hosil qiladi. Ko‘pgina to‘tiqush
turlari ham tor areallarga ega bo‘ladi (yapaloq to‘tiqush Yangi Ze-
landiyaning tog‘liq qismidagi buk o ‘rmonlarida yashaydi). Ucha ol-
maydigan hasharotlar, g ‘orlarda yashaydigan o ‘troq hayvon turlari
ham tor areallami hosil qiladi. Barcha tor areallar endemiklar uchun
xosdir. May da orolchalar, tog‘ tizmalari va alohida ко‘liar bilan
chegaralangan areallar ko‘pincha neoendemik turlarga tegishlidir.
Yuqorida ta’kidlanganidek, kosmopolit turlar (kashalotlar, deffinlar,
sinantrop hasharot turlari) keng areallar hosil qiladi. Odatda, qadimiy
(filogenetik jihatdan qari) turlaming areallari yosh turlarga qaraganda
katta bo‘ladi va bu holat qadimiy turlar o ‘z areallarini kengaytirishi
uchun yetarli darajada vaqtga ega bo‘lganligi bilan tushuntiriladi. Tah
lillar ko‘pincha turlaming yoshi ulaming areallari bilan to‘g ‘ridan-
to‘g ‘ri bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi. Mazkur qonuniyat fanda V illis
nazariyasi yoki “vaqt va makon” qoidasi nomi bilan yuritiladi. Mazkur
qoidadan mustasno hollar ham uchrab turadi, jumladan, nisbatan qari tur­
lar ham ba’zan kichik areallar hosil qilishi mumkin (gatteriya va boshq.).
68

---

Areallaming shakli juda xilma-xil bo‘lib, areal shaklini aniq-
laydigan omillar uning ko‘lamini ham aniqlaydi. Shimoliy yarim
shaming m o‘tadil mintaqasida joylashgan oblastlardagi ko‘pchilik
turlaming areallari g ‘arbdan sharqqa tomon uzoq, shimoldan janubga
tomon esa juda kam masofada cho‘zilgan bo‘ladi. Bunday xususiyat
iqlimiy sharoitlaming taqsimlanish xususiyati bilan bog‘liq bo‘lib,