F. R. Xolboyev, D. A. Azimov, E. Sh. Shernazarov z o o g e o g r a f I y a

lar va boshqalar) o ‘z ta’sirini o ‘tkazadi. Yaxlit arealning yuqorida
ko‘rib o ‘tilgan turlari hayvon turlarining tarqalishi ekologik sharoit
larga uzviy bog‘liqligidan dalolat beradi. Yaxlit areallaming shakli
yashash sharoitlarining bir xilligi va o ‘xshash bo‘lishi bilan bog‘liq.
Ch. Darvinning fikricha, har bir tur yoki sistematik guruh umumiy
bo‘lgan o ‘zak turdan kelib chiqadi va bitta hududda paydo bo‘ladi.
Bunga monofiletik kelib chiqish deyiladi. Keyinchalik tur popu-
70

---

latsiyasi qo‘shni hududlarga tarqaladi va uning areali kengayadi.
Yuqoridagilar asosida yaxlit areal birlamchi areal deb yuritiladi.
2. D og‘li areallar. Bunday areallarda uchrovchi turlar areal doira-
sida alohida-alohida guruhlar hosil qilgan holda joylashadi. Guruh
lar arealda dog‘lar shaklidagi ko‘rinishda joylashadi va ular o ‘rtasida
o ‘zaro kuchli bog‘lanish kuzatilmaydi.
3. Uzilgan areallar. Tur tarqalgan arealning ikki va undan ortiq
qismlarga bo‘linib ketishi uzilgan areallar shakllanishiga olib kela
di. Mazkur areallarda populatsiyalar orasidagi aloqalar ham butun
lay uzilgan bo‘ladi. Masalan, ko‘k zag‘izg‘on Pireney yarim oroli-
da va Uzoq Sharqda yashaydi. Arealning uzilishi yer yuzidagi turli
o ‘zgarishlar tufayli sodir b oiish i ham mumkin, ya’ni tur tarqalgan
dastlabki areal bo‘linishi natijasida turlaming o ‘zaro aloqasi uziladi.
Masalan, tog‘li hududlardagi tektonik harakatlar natijasida yuzaga
keladigan o ‘zgarishlar ayniqsa, sutemizuvchilar areallarining uzili-
shiga sabab bo‘ladi. Gondvana, Lemur, Pangeya va boshqa qadimiy
quruqlik massivlarining mavjud bo‘lganligi haqidagi gipotezalar areal­
lar uzilishini tushuntirishga yaqqol misol bo‘la oladi. Bu gipotezaga