F. R. Xolboyev, D. A. Azimov, E. Sh. Shernazarov z o o g e o g r a f I y a

chi areali kichik yoki katta b o‘lishi mumkin va vaqt o ‘tishi bilan u
kengayadi. Bunday kengayish organizmlaming tarqalishi, yangi
joyda o ‘mashishi tufayli sodir bo‘ladi. 
0
‘mashish turning egallagan
maydoni chegarasidan tashqariga tarqalishidagi dinamik jarayondir
(A.N.Tolmachev, 1974). Areallar dinamikasi tushunchasi ostida na-
faqat uning kengayishi, balki torayishi ham yotadi. Areal ichida tur va
killarining o ‘z joyini o ‘zgartirishini populatsion ekologiya o ‘rganadi.
Areallardagi o ‘zgarishlar ulaming juda uzoq yillar davomida chega
ralari ko'rinishiga qarab aniqlanadi. Bunday o ‘zgarishlami kuzatish
ancha qiyin. Ammo ba’zan areallardagi o ‘zgarishlar mson tomonidan
sodir qilinadigan kuchli ta’sirlar natijasida qisqa muddat ichida ham
yuz berishi mumkin.
Turlaming yangi hududlami egallash qobiliyati ulaming vagilli-
giga, tarkibiga, fiziologik, etologik, populatsion va boshqa xususi-
yatlariga bog‘liq. Bir joyda paydo bo'lgan va shu joyda yashayotgan
tur yoki avlod avtoxton deb ataladi. Bir joyda uzoq yillardan buy on
yashayotgan turlar yoki boshqa sistematik gumhlar aborigenlar (ma­
halliy) deb yuritiladi. Tur paydo bo‘lgan joy mazkur turning kelib
chiqish markazi sanaladi. Avtoxton va endemik tushunchalari bir-
biriga mos kelishi mumkin. Masalan, Kaspiy tyuleni Kaspiyning en
demigi va avtoxtonidir. Paleontologik ma’lumotlarga ko‘ra, o ‘zining
dastlabki paydo bo‘lgan joyida, ya’ni Shirpoliy Amerikada qirilib ket
gan lamalar endilikda faqat Janubiy Amerikada yashaydi. Shu sababli
lamalar Shimoliy Amerikaning avtoxtonlari Janubiy Amerikaning esa
endemiklari sanaladi.
4.4. Arealda hayvonlarning tarqalishi va tur arealini
o‘rganishning ahamiyati