F. R. Xolboyev, D. A. Azimov, E. Sh. Shernazarov z o o g e o g r a f I y a

Tur arealining chegarasi abiotik yoki biotik omillar bilan bel
gilanadi. Agarda tur o ‘z arealini kengaytirish jarayonida qandaydir
73

---

kuchli raqibga duch kelsa yoki to‘siqqa uchrasa, turning tarqalishi
to‘xtaydi. Bunda raqib tur arealining chegarasi to‘siq vazifasini
o ‘taydi. Hayvonlaming hozirgi kundagi yer yuzida tarqalishini tu-
shuntirish uchun paleontologik materiallarga va zamonaviy dalillar-
ga tayaniladi. Ayniqsa, keyingi yillarda yuz berayotgan antropogen
o ‘zgarishlar hayvonlaming yangi hududlami o ‘zlashtirib olishlarida
hal qiluvchi ahamiyat kasb etmoqda. Insonning turli faoliyatlari
ko‘pgina aborigen turlaming yashash joylaridan siqib chiqarilishiga
sabab bo‘lgan. Faunaning “yevropalashtirilishi” bunga yaqqol misol
bo‘la oladi. Yangi Zelandiya, Madagaskar va Avstraliya faunasi tarki
bidagi o ‘zgarishlar aynan inson faoliyatining natijasidir. Inson ongli
va ongsiz ravishda hayvon turlarini xilma-xil y o ‘llar bilan ulaming
o ‘zlari tabiiy ravishda egallashlari mumkin bo‘lmagan yangi hudud
larga tarqatgan. Immigrant turlar o ‘zlari uchun qulay sharoit mavjud
bo‘lganda, sonini oshirish va egallagan maydonini kengaytirish im
koniga ega bo‘lishgan. Masalan, Yevropa chug‘urchug‘i 65 yil ichida
AQSH, Kanada, Janubiy Afrika, Avstraliya va Yangi Zelandiyaga
tarqalishga ulgurgan. Orollardagi biotsenozlar tarkibida turlaming
kamligi va raqobat kuchsizligi sababli, materiklarda yashovchi tur­
lar orollarga iqlimlashtirilganda tez ko‘paygan. Yevropa, Osiyo va
Shimoliy Amerikadan Yangi Zelandiyaga keltirilgan turlaming
(bug‘ular, cho‘chqa, kalamushlar, to‘rg‘aylar, qorayaloqlar, zyablik
va boshq.) qariyb 50%i sutemizuvchilar va qushlardan iborat bo‘lib,