F. R. Xolboyev, D. A. Azimov, E. Sh. Shernazarov z o o g e o g r a f I y a

sharoitlari bir xilda qulay bo‘lgan taqdirda, qandaydir avvalgi mav-
jud to‘siqlaming y o ‘qolishi (masalan, Bering bo‘g ‘ozida bo‘yinning
pay do bo‘lishi) turli tur vakillari orasida o ‘zaro almashinuvni yuzaga
66

---

keltiradi. Bunday holatda nisbatan harakatchan va populatsiyalar soni
ko‘p bo‘lganturlarda (qushlar, tuyoqlilar) immigratsiya jarayoni jadal
kechadi. Bu jarayonda keng tarqalgan va soni ko‘p bo‘lgan turlar ham
faol ishtirok etadi.
Areal ko‘lamiga xos bo‘lgan xususiyatlami arealda tarqalgan tur­
laming ekologik valentligi, tarqalish qobiliyati, yoshi, turning yangi
formalar hosil qilish qobiliyati kabi qator omillar belgilaydi. Areal
egallagan may don muayyan turning yashashi uchun qulay bo‘lgan
sharoitlami o ‘zida mujassamlashtirgan maydondan katta bo‘lishi
mumkin emas. Agarda bunday maydon kichik bo‘lsa, mos ravishda
tur areali ham kichik bo‘ladi. Ko‘pincha hayvonlaming areali, gar-
chi qulay sharoitlar mavjud bo‘lgan taqdirda ham kichik maydonni
egallaydi. Bu o ‘rinda arealning ko‘lamini belgilovchi omil sifatida
turning qadimiyligi (filogenetik yoshi), uning tarqalish qobiliyati,
chegaralami kecha olish qobiliyati va ekologik valentligi xizmat qila-
di. Quzg‘un, bo‘ri va olmaxon kabi hayvonlar tundra, o ‘rmon va tog‘
kabi turli-tuman ekologik sharoitlarda yashay oladi. Bunday turlar
ubikvistlar deyiladi, ulaming areallari keng maydonni egallaydi. Ay
rim hayvon turlari deyarli yer yuzining barcha mintaqalarida tarqal­
gan bo‘lishi mumkin. Bunday keng areallami egallovchi turlar kos
mopolitlar deb yuritiladi. Lochin kosmopolit turlardan bo‘lib, uning
kenja turlari Yevropada, Osiyoda, Amerikada, Afrikada va Avstraliya