Mövlanamn fikrincə, ziddiyyətlər həmişə mübarizə şə
raitində olmuşlar, onlar bir çox hallarda barışırlar. Belə ol
masa əks tərəflərdən biri və yaxud hər ikisi məhv olar.
«Həyat ziddiyyətlərin ixtilafı və razılaşmasıdır. Aralarında
vuruşma olması isə ölümdür» (M. I - 1292). Onun fikrincə,
hər bir müsbətdə mənfi, hər bir mənfidə bir müsbət cəhət
var. Əksliklər həm mübarizə edir, həm də barışırlar, onlar
müəyyən hallarda vəhdətdə olmalıdırlar. Çünki Allahın
hökmü belədir.
VI. Yunus Emrənin sufizmi213
Yunus Emrə (ölümü 1320-21) əslən Eskişəhir yaxın
lığındakı Sarıköydəndir. Onun qəbrinin həmin qəsəbədə ol
duğu artıq dəqiq müəyyənləşdirilib. Yunus bektaşı təriqə
tindən olan Tapdıq Emrənin müridi olmuşdur. Onun fəlsə
fəsi vəhdəti-vücud təliminə əsaslanır və öz varlığını Allah
varlığının bir zərrəsi hesab edirdi. Yunusun fikrincə, zərrə
bütünə doğru can atır. Hələ maddi dünyanın yaradılmasın
dan əvvəl mənəvi aləmdə, yəni İlahi varlıqda ruhlar yaşayıb,
sonralar Kainatın yaradılmasından sonra ruh insan bədəni
nə daxil olub. Deməli, ruh əbədi mövcud olub.
Yunus Emrəyə görə, əsl məhəbbət İlahi məhəbbətdir.
Yalnız öz varlığından, maddi dünyadan imtina edib Allaha
qovuşmaq istəyənlər eşqin mənasını başa düşə bilərlər. Eşq
vəhdəti-vücud nəzəriyyəsi çərçivəsində məhdudlaşır. İnsan
Allahın bir zərrəciyi olduğu üçün eşqin ən mükəmməlini
İlahi birlikdə tapır və «bir zərrəcə Haqdan başqa gözüm
nəsnə görməz mənim» deyirdi.
Yunus Emrə Mənsur Həllacın Ənəlhəqq fəlsəfəsini
bütövlüklə qəbul edir, öz yaradıcılığında əsasən ona
müraciət edirdi.
Yunus Cəlaləddin Rumi ilə görüşərkən, «Məsnəvi»nin
çox uzun yazıldığını bildirir və mən olsaydım:
213 İlk dəfə «Sosial bilgilər» jurnalında (2002, № 1) çap olunub.
122
Ətə kəmigə büründüm
Yunus deyə göründüm
deyib, məsələni daha qısa həll edərdim söyləmişdi. O, Möv-
lananı sevdiyini və pirinin Hunkar, yəni Hacı Bektaş Vəli
olduğunu bildirirdi.
Yunus Emrənin görüş dairəsi çox geniş olmuşdur:
Kainat, Allah, İnsan, Kamal, dərvişlik, ölüm, axirət və s.
Emrənin fikrincə, dörd ünsür - torpaq, su, hava və od
Tanrının hikməti sayəsində yaranıb və Kainatın əsasını təş
kil edir. İnsanın xarakteri, ədəb və həya hissi, onların vəh
dəti də həmin dörd ünsür sayəsində yaranıb. Dörd ünsürün
hamısı Tanrıdan gələn parlaqlıqdan (pertevindən) yaranıb:
Torpaq Tanrınm qaniliyi pertevindəndir
Su Tanrının nuri pertevindəndir
Yel Tanrının heybəti (böyüklüyü) pertevindəndir
Od Tanrının haşimi (qəzəb) pertevindəndir.214
Yunus məkansızlıq idrakını və hər tərəfə yayılma
gücünü ifadə edirdi. Bütün mövcudat bir varlıqda - Allahda
birləşir. Onun isə məkanı yoxdur, nə əvvəli, nə də axırı var.
O, yeganə əbədi varlıqdır.
Yunus Emrə şerlərində maddi dünyanın müvəqqəti ,
keçici (fəna) olduğunu dönə-dönə təkrar edir, dünya nemət
lərinə aldanmamağı məsləhət görür:
Beş günlük ömür üçün geri qayıtma
Bu dünyanın fəna naxşına baxma215
Şair səbrli olmağı Allahın göstəricisi hesab edir. Səbr
insani irəli, Allaha doğru aparır, ona müvəffəqiyyət gətirir,
çətinliyi aradan qaldırmağa kömək edir. Səbr edən həmişə
udur:
214 Y unus Emre Divanı. İstanbul, 1990, s.48.
215 Yenə orada, s. 66.
123
Səbr səadəti əbədi qalır
Səbr kimdə isə o nəsib alır216
Yunusun dediyinə görə axirətdə əbədi səadətə qovuş
maq insanın bu fani dünyadakı davranışından, şeytana uy-
mamağından, nəfsini saxlamaqdan, bir sözlə Allahın buyur
duğu yolla getməkdən asılıdır:
Dirliyin nə isə oldur ömürün
Bu günkü gündür sabahkı günün
Haqqı dünyalara bu gün sabah yox
İşin bundan bitər uzatma ayruk217
İman insanın çıraq kimi yolunu işıqlandırır, düzgün is
tiqamətləndirir, Şeytan isə hər an insanın qəlbinə girir, onu
aldatmağa çalışır, çox vaxt buna nail olur. Şair xəbərdarlıq
edir:
Yunus səni din ediniz din ilə iman ediniz
Eşqə bu gün sabah nədir, işim budur ondan sona218
Daha sonra:
Oxuduğu Quran ola
Könlü dolu iman ola
Allah ona rəhmət qılır
Qoltuğunda fərman ola219
Yunus Emrə dost yolunda canını verməyə hazır ol
duğunu deyir. O, dosta aşiqdir, çünki onun ən yaxın dostu
Tanrıdır. Tanrıya aşiq olanlar onun dostudur:
6 Yenə orada, s.77.
217 Yenə orada, s. 83.
218 Yenə orada, s. 102.
219 Yenə orada, s. 106-107.
124
Mən dost ilə dost olmuşam
Münkirlər baxar gülüşür
Mən dost ilə dost olayım
Canımı qurban verəyim
Mən aşiqi biçarəyəm
Mən bir dəli divanəyəm
Sanırlar ki, mən dəliyəm
Mövlanın (Allahın) kəmtər (ən əskik) quluyam
Dərviş Yunus necə diyəm
Yana-yana dosta gedəm220
Yunus qəzəllərinin birində göstərir ki, vüsala çatmaq,
yəni Haqqa qovuşmaq üçün yeddi cür nişan lazımdır: 1)
səbr; 2) nəfsə tabe olmamaq; 3) bütün həvəslərdən imtina
etmək; 4) maddi dünyadan azad olmaq. Bu dörd nişanı gö
stərəndən sonra şair fikrinə yekun vurmaq üçün deyir:
Yunus yeddi nişan dedi həm üçünü gizlədi
Onu dahi eydiverəm gəlib xəlvət edənlərə221
Emrə aşiq olduğuna şükr edir, fəxr edir ki, onu bu
yoldan heç kim döndərə bilməz. O, bu yolda yanıb kül ol
mağa razıdır. Çünki onun sevgilisi Tanrıdır:
Eşq oduna yanar isəm daha şirin gəlir mənə
Canım fəda olsun məni bu eşq oduna atana
Məşuqunun üzün görən gerçək ki, yana kül ola
Görüncə can fəda qılar şamı görüncə pərvanə222
Yunus Emrənin bütün dünyagörüşünün əsasını «Ənəl-
haqq» ideyası təşkil edir. Onun bütün şerləri bu ideyadan
220 Yenə orada, s.109.
221 Yenə orada, s. 141.
222 Yenə orada, s. 141.
125
