Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi Yusif Rüstəmov TÜrk fiKİr tariXİ
I. XX əsrdə Türkiyədə sosial-siyasi
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Pantürkçülər
- Qərbçibr
I. XX əsrdə Türkiyədə sosial-siyasi fikir1 1. XIX əsrin axırı - XX əsrin əvvəllərində Türkiyədə sosial-siyasi fikir cərəyanları haqqında XIX əsrin 40-cı illərindən başlayaraq Türkiyədə tənzi- mat islahatları adı altında həyata keçirilən islahatlar iqtisa di, siyasi və mədəni həyatın bütün sahələrində özünü gö stərməyə başlamışdı. Hüquq sahəsində həyata keçirilən islahatlar isə hələ orta əsr müsəlman ənənələrindən azad ola bilmirdi, bir çox şəriət qaydaları hələ də saxlanılırdı. İmperiyanı yenidən qurmaq tərəfdarları əsasən iki his səyə bölünürdü: 1) konstitusiyalı monarxiya tərəfdarları (Midhət paşa, Namik Kamal və b.); 2) dövlət idarəsini zahi rən bir az dəyişib ölkənin dövlət və siyasi quruluşunu əsasən saxlamaq istəyənlər. Tənzimat islahatları məhdud şəkildə həyata keçirilsə də ölkənin həyatında müəyyən canlanmaya səbəb olmuşdu. Bu özünü sosial-siyasi fikirdə də göstərirdi. Bu sahədə aparı lan islahatlarla bağlı beş fikir cərəyanını xüsusi qeyd etmək lazımdır: osmançılıq, maarifçilik, islamçılıq, türkçülük, qərbçilik.
etməklə yanaşı göstərirdilər ki, ictimai və dövlət müəssisələ rini dinin təsirindən müəyyən qədər azad etmək və imperiy ada yaşayan müxtəlif millətlərdən ümumi osmanlı milləti yaratmaq lazımdır. Osmançılar öz növbəsində iki hissəyə bölünürdülər: birincilər hesab edirdilər ki, siyasi birlik islam prinsipləri əsasında yaradıla bilər; ikincilər isə bu birliyi is lam prinsiplərindən də istifadə etməklə Qərbin azadlıq, de mokratiya və konstitusiya ideyaları əsasında yaratmağın mümkünlüyünü irəli sürürdülər (Əli paşa, Fuad paşa, Cevdət paşa və b.). ikincilərə yeni osmançılar və yaxud gənc türklər 1 İlk dəfə müəllifin «Siyasi-hüquqi təlimlər tarixi» (Bakı, 2000) kitabında çap olunubdur. 6 deyirdilər. Onlar Avropadan azadlıq və konstitusiya ideya larını qəbul etmək tərəfdarı idilər. XIX əsrin ikinci yarısında Türkiyədə maarifçilik hərə katı da geniş yayılmışdı (Namik Kamal, İbrahim Şinasi, Əli Suavi, Midhət paşa və b.). Maarifçilər hesab edirdilər ki, əl- Qəzali və İbn Sinanın yaradıcılığı fəlsəfənin zirvəsidir. On ları daha çox Avropanın siyasi təlimləri və iqtisadiyyatı ma raqlandırırdı. Onlar imperiyanın xilasını maarifçilikdə görürdülər. İslamçılar isə osmançılarla razılaşmır və göstərirdilər ki, yalnız islam birliyi əsasında imperiyanı xilas etmək olar. Onlar tələb edirdilər ki, Türkiyənin başçılığı ilə islam xalq larının siyasi və mədəni birliyini yaratmaq lazımdır (Meh- met Akif, Əhməd Nairn və b.).
rəhbərliyi altında birləşməsini istəyirdilər. Onlar əvvəlcə türk xalqlarının mənəvi-mədəni birliyindən danışırdılar. Krımda İsmail Qaspıralının rəhbərliyi ilə 1883-1918-ci illər də çap olunan «Tərcüman» qəzeti «Dildə, məfkurədə, işdə birlik» çağırışı altında çıxırdı. Sonradan türkçülük siyasi məzmun kəsb edir, turançılıq türkçülüyün simvoluna çevri lir. «Turan» sözünü siyasi ədəbiyyata daxil edən Əli bəy Hüseynzadə (Turan) olmuşdur. 1911-ci ildən başlayaraq məşhur türkçü Qazan tatarla rından olan Yusuf Akçura oğlunun (1879-1935) başçılığı ilə «Türk yurdu» jurnalı çap olunmağa başlayır. Bəzi türkçülər dünya türk xalqlarının vahid federasiyasını yaratmaq istəy irdilər. Türkçülük tədricən islamçılıq və qərbçilik cərəyanla rı ilə birləşməyə cəhd göstərir. Osmançılıq cərəyanı isə XX əsrin 10-cu illərində artıq öz siyasi əhəmiyyətini itirir. Qərbçibr ölkənin çıxış yolunu Avropanın elmini, tex nikasını, siyasi quruluşunu qəbul etməkdə görürdülər. 2. Ziya Gökalpın sosial-siyasi görüşləri Türkçülüyü nəzəri cəhətdən əsaslandırıb müstəqil ideo loji cərəyana çevirən, pantürkist sosioloq Ziya Gökalp (1876-1924) olmuşdur. Onun fikrincə türkçülüyün baş lanğıcını Rusiyada yaşayan türk ziyalıları qoymuşlar. Gö- 7
kalp yazırdı ki, Türkiyədə sultan Əbdülhəmid «bu müqəd dəs axımı dayandırmağa çalışarkən Rusiyada iki böyük türkçü yetişirdi. Bunlardan biri Mirzə Fətəli Axundzadədir ki, azəri türkcəsində yazdığı orijinal komediyaları Avropa dillərinə çevrilmişdir. İkincisi isə Krımda «Tərcüman» qəze tini buraxan Qaspıralı İsmaildir. Onun türkçülükdəki şüarı «dildə, fikirdə və işdə birlik» idi».2 Gökalp yazırdı ki, Azərbaycan türkü Əli bəy Hüseyn zadə hələ XIX əsrin 90-cı illərində İstanbulda ali hərbi tibb məktəbində oxuyarkən, onun «Turan» adlı şeri «turançılıq ideyasının ilk ortaya qoyuluşu idi». «Əli bəy Rusiyadakı millətçilik axımlarının təsiri ilə türkçü olmuşdur».3 Gökalp türkçülüyü türk xalqlarının tərəqqisi yolunda ən böyük bir qüvvə hesab edirdi. O, yazırdı: «Türkçülük türk millətini yüksəltmək deməkdir».4 Türkçülüyün əsasları nı tədqiq edən Gökalp ümumiyyətlə millət anlayışına da tə rif verir: «...Millət nə irqə, nə qövmə (tayfaya), nə coğrafiy aya, nə siyasətə, nə də iradəyə bağlı bir topluluq deyildir. Millət dil, din, əxlaq və bütün gözəl sənətlər - estetika ba xımından ortaq olan, yəni eyni tərbiyəni görmüş fərdlərdən ibarət bir zümrədir». O, sonra yazırdı: «İnsan üçün mənə viyyat - mənəvi quruluş maddiyyatından - maddi qurulu şundan öncə gəlir. Buna görə milliyyətdə şəcərə (soykötüyü) axtarılmaz. Yalnız tərbiyənin və ülkünün - məfkurənin milli olması aranır».5 Gökalp türkçülük idealım üç qrupa ayırırdı: türkiyəçi- lik, oğuzçuluq, turançılıq. Onun fikrincə kültür (hars) cə hətdən «birləşməsi asan olan türklər oğuz türkləridir» (Türkiyə türkləri, Azərbaycan türkləri, türkmənlər və b.). Gökalp göstərirdi ki, bu birliyin məqsədi hələ siyasi birlik ola bilməz, «...bu günkü ülkümüz (idealımız) oğuzların yal nız kültürcə-harsca birləşməsidir».6 «Türkçülüyün uzaq ülküsü Turan adı altında birləşən oğuzları, tatarları, qırğız- 2 Z.Gökalp. Türkçülüyün əsaslan. Bakı, 1991, s.27. 3 Yenə orada, s.28. 4 Yenə orada, s.31. 5 Yenə orada, s.35. 6 Yenə orada, s.37. 8 lari, özbəkləri, yakutları dildə, ədəbiyyatda və kültürdə (harsda) birləşdirməkdir». «Turan məfkurəsi olmasaydı, türkçülük bu qədər sürətlə yayılmazdı. Bununla bərabər, kim bilir, bəlkə, gələcəkdə Turan ülküçülüyünün gerçəkləş məsi də mümkün olacaqdır. Ülkü gələcəyin yaradıcısıdır. Dünən türklər üçün xəyali bir məfkurə durumunda olan Milli dövlət, bu gün Türkiyədə bir həqiqət olmuşdur».7 «Tu ran bütün türklərin keçmişdə və bəlkə də gələcəkdə bir ger çək olan böyük vətəndir»; «turanlar yalnız türkcə danışan millətlərdir».8 Milli kültür (hars) ilə mədəniyyəti (sivilizasiyanı) Gö kalp bir-birindən ayırır. «Kültür milli olduğu halda, mədə niyyət uluslararasıdır (beynəlmiləldir). Kültür yalnız bir millətin din, əxlaq, hüquq, ağıl, estetika, dil, iqtisadiyyat və texnika ilə bağlı yaşayışlarına uyumlu (ahəngdar) bir bütündür. Mədəniyyət isə eyni inkişaf səviyyəsində olan bir çox millətlərin toplumsal (sosial) həyatlarının ortaq bir bütünüdür. Məsələn, Avropa və Amerika mədəniyyət dairə sində bütün avropalı millətlərin ortaq bir Qərb mədəniyyəti vardır».9 Gökalpın fikrincə bir qrup seçkin adamlar - ziyalılar xalqdan aralı düşmüşlər. İndi onlar «xalqa doğru» getməli dirlər; türkçülüyün əsaslarından biri budur. Onun dediyinə görə «seçkinlər mədəniyyətə malikdir. Xalqda isə kültür vardır. Belə olduqda, seçkinlərin xalqa doğru getməsi iki məqsəd üçün ola bilər: 1) xalqdan milli kültür tərbiyəsi al maq üçün xalqa doğru getmək; 2) xalqa mədəniyyət apar maq üçün xalqa doğru getmək».10 Gökalp və onun həmfikirləri o dövrdə Türkiyədə fəa liyyət göstərən əsas ideoloji cərəyanları barışdırmağa çalı şırdılar. O, «türkləşmək, islamlaşmaq, avropalaşmaq» şüa rını müdafiə edir və bu cərəyanlar arasında heç bir ziddiyyət olmadığını göstərirdi. 7 Yenə orada, s.38. 8 Yenə orada, s.39. 9 Yenə orada, s.40. 10 Yenə orada, s.50. Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|