Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi Yusif Rüstəmov TÜrk fiKİr tariXİ
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
Bundan başqa müasir müəssisələr, yüksək dərəcədə ixtisas laşırlar, kütləvi mal istehsal edirlər. Onlar geniş bazara ma lik olmalı və müntəzəm olaraq xammalla təchiz edilməlidir lər. Bir sahənin inkişafı eyni vaxtda bir çox qarışıq sahələrin inkişafından asılıdır. Ona görə də xalq təsərrüfatının müxtə lif sahələri əlaqələndirilməli və bu sahələrin inkişafı arasın da müəyyən mütənasiblik yaradılmalıdır. Bu vəzifəni də yalnız dövlət həyata keçirə bilər. Nəhayət, iqtisadi geriliyin aradan götürülməsi prosesi xarici inhisarlar ilə kəskin mübarizə şəraitində baş verir. Odur ki, təbii olaraq, yeni ya radılan müəssisələr ilk vaxtlar xüsusi müdafiə olunmalıdır lar. Belə bir şəraitdə müvəffəqiyyətlə yeni müəssisələr ya ratmaq və onları inkişaf etdirmək vəzifəsinin öhdəsindən şübhəsiz ki, yalnız dövlət gələ bilər. Qərbin bir çox nəzəriyyəçiləri zəif inkişaf etmiş ölkə lərdə dövlət kapitalizminin qüvvətlənməsi zərurəti haqqında yazırlar. Lakin onlar qətiyyətlə tələb edirlər ki, dövlətin fəa liyyət dairəsi məhdudlaşdırılsın və xüsusi təşəbbüs üçün ge niş imkanlar yaradılsın. Bu sahədə onlar az inkişaf etmiş ölkələrin daxilində iri milli burjuaziyanın bəzi təbəqələri arasında özlərinə müttəfiq tapa bilirlər. İnkişaf etmiş Qərb dövlətləri zəif inkişaf etmiş ölkələr də öz mövqelərini saxlamaq və möhkəmləndirmək üçün bütün vasitələrdən istifadə edirlər. Onlar həmin ölkələrdə gələcəkdə də öz mövqelərini itirməmək üçün orada sənaye ləşmənin qarşısını almağa çalışırlar. Bunun üçün əlverişli şəraiti məhz xüsusi kapitalın hökmranlığı yaradır. Xüsusi xarici inhisarların zəif inkişaf etmiş ölkələrə öz hazır məh sullarım ixrac etməsi və xammal mənbələri ələ keçirməsi üçün geniş imkanlar yaranır. Böyük inhisarlar belə ölkələrə özləri üçün əlverişli şərtlərlə kapital ixrac edirlər. Xüsusi təşəbbüsün inkişaf etdirilməsini istəyən xarici kapitalistlər, əlbəttə, ilk növbədə geri qalmış ölkələrin iqti sadiyyatına müdaxilə etməklə öz mənafeləri barədə düşünürlər. Odur ki, onlar geri qalmış ölkələrdə yeni istehsal sahələrinin yaradılmasını və bu işdə yerli kapitalın geniş iş tirak etməsi meylini millətçilik adlandırırlar. Guya belə mil lətçilik azad rəqabətə mane olur. Onların fikrincə azad rə 18 qabət olmayan yerdə isə məhsuldar qüvvələrin rasional inki şafı mümkün deyil. Əlbəttə, nəhəng Amerika və Qərbi Avropa inhisarları ilə «azad» rəqabət şəraitində geri qalmış ölkələrdə milli sə nayenin inkişafından danışmaq əslində bu ölkələrdə xalq təsərrüfatının inkişafı əleyhinə çıxmaqdır. Amerika alimi U.Rostou «İqtisadi inkişafın mərhələlə ri» kitabında yazır: «Biz göstərməliyik və nümayiş etdirmə liyik ki, zəif inkişaf etmiş ölkələr demokratik dünya orbitin də qalaraq, kommunizmin hədələrinə və şirnikdirilmələrinə müqavimət göstərərək... əvvəlcədən müəyyən edilmiş şərtlər daxilində açıq irəliləyişə doğru hərəkət edə bilərlər. Qərbin ən vacib vəzifələri siyahısında bu, mən belə hesab edirəm ki, bütün punktların ən əhəmiyyətlisidir».24 Türkiyənin iqtisadi inkişafında kapitalist istehsal üsu lunun bir forması kimi dövlət kapitalizmi siyasətinin böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Etatizm adlanan bu siyasət xalq təsər rüfatını inkişaf etdirmək və onu xarici rəqabətdən qorumaq üçün ölkədə dövlətin rəhbərliyi ilə sənaye müəssisələrinin tikilməsini tələb edirdi. İri milli kapitalın nümayəndələri xa rici inhisarçılarla birgə hərəkət edərək xüsusi təşəbbüs üçün geniş fəaliyyət sahəsi yaradılmasını və dövlət sənaye müəssi sələrinin xüsusi əllərə verilməsini tələb edirdilər. Türk alimi Ahmet Hamdi Başar «Demokratiya böh ranları»25 kitabında dövlətin iqtisadiyyata müdaxilə etməsi əleyhinə çıxır, bütün dövlət müəssisələrini kapitalistlərə verməyi tələb edirdi. A.H.Başar təklif edirdi ki, «iqtisadi dövlət» adı altında sənayeçilərin xüsusi ittifaqı yaradılsın. Bu ittifaq onun fikrincə, ölkənin təsərrüfat həyatına təkba şına rəhbərlik etməli və xüsusi təşəbbüsün inkişafına şərait yaratmalıdır. O, belə hesab edir ki, dövlət yalnız siyasi pro blemlərlə məşğul olmalıdır. A.H.Başar liberal iqtisadiyyat tərəfdarı kimi çıxış edirdi. Dövlət sektorunun ləğv edilməsi əleyhinə çıxış edənlər də az deyildi. Milli kapitalı möhkəmləndirmək və xarici ka pitalın ölkəyə daxil olmasının qarşısını almaq istəyən milli 24 Bax: Журн. «Проблемы мира и социализма», №1, 1968, с.50. 25 А .Н .Başar. Demokrasi buhranları. İstanbul, 1956. 19
burjuaziyanın bəzi nümayəndələri də bu mövqedən çıxış edirdilər. Türk alimi İsmail Hakkı Baltacıoğlu və başqaları məş hur türk pantürkist sosioloqu Ziya Gökalpı Türkiyədə döv lət kapitalizmi - etatizm ideyasının banisi hesab edirlər.26 Z.Gökalp «İqtisadi möcüzə» məqaləsində yazırdı ki, xüsusi təşəbbüs Türkiyədə çox zəifdir, ona görə də istehsalın qa baqcıl sahələrinə dövlət rəhbərlik etməlidir.27 Türk alimi Özcan Kaya yazırdı ki, Türkiyə zəif inkişaf etmiş keçmiş müstəmləkə ölkələrindən o qədər də irəli deyil, «olsa-olsa dərəcə fərqi görünməkdədir».28 Özcan Kaya yazırdı: «Bu gün iqtisadi cəhətdən irəli getmiş ölkələrin inkişafını tədqiq edərkən görürük ki, iqtisa di inkişafın başlanğıcında bu ölkələrdə çox qüvvətli rejimlər qurulmuşdur. Feodalizmin yıxılması ilə qurulan modern dövlətlər iqtisadi inkişafın siyasi şərtlərini hazırlamışlar. Siyasi quruluşun dəyişməsini təmin edən hadisələr eyni za manda cəmiyyətin ictimai quruluşunda da öz təsirini gö stərmiş, xalqın düşüncə tərzində, əxlaq qaydalarında və hə rəkət tərzində əhəmiyyətli dəyişikliklər yaratmışdır. Ancaq belə böyük ölçüdə olan siyasi və ictimai dəyişikliklərdən so nra sənayenin inkişafının şahidi oluruq. Böyük əksəriyyəti müstəmləkə zülmündən yeni azad olmuş bu günün geri qal mış məmləkətləri sağlam bir dövlət mexanizmindən məhrum olan kimi cəmiyyətdə hakim olan ictimai sərvətlər və qəbul olunmuş istehsal metodları da müasir texnikanın tətbiqinə böyük ölçüdə əngəl törədirlər».29 Göründüyü kimi Özcan Kaya iqtisadi inkişafda dövlə tin rolunu həlledici sayırdı. Türkiyənin iqtisadiyyatında kənd təsərrüfatı əsas yer tutur. Ölkənin milli gəlirinin yarıdan çoxunu kənd təsərrüfa tı verir. Odur ki, əkinçiliyin inkişaf etdirilməsi həmişə siyasi xadimlərin və alimlərin diqqət mərkəzində olmuşdur. 26 Bax: «Ziya Gökalp». A nkara, 1959, s. 18. 11 Yenə orada, s.68-70. 28 Ö.Kaya. Iktisaden geri kalmış memleketlerde planlama. Bax: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler fakültesi dergisi, № 1, m art 1961, s.55. 9 Yenə orada, s.51. 20 Türkiyədə torpaq islahatı problemi hələ son vaxtlara qədər həll edilməmiş qalırdı. Bu məsələ ətrafında daima türk alimləri və ictimai xadimləri arasında qızğın mübahisə get mişdir. Bəziləri deyirdilər ki, torpağı kiçik sahələrə bölüb kəndlilər arasında paylamaq lazımdır. Digər ideoloqlar isə torpaq islahatının keçirilməsini hər şeydən əvvəl iri təsərrü fatların yaradılması kimi başa düşürdülər. Onların fikrincə, kəndlilər iri təsərrüfatda birgə işləməklə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalını artıra bilərlər. Filosof H.Z.Ülkən yazır ki, yeni aqrar rejim kənd təsərrüfatı istehsalının tənəz zülə uğraması ilə yaranır. Qəflətən kiçik təsərrüfatdan iri təsərrüfata keçmək böyük sarsıntılara səbəb olur. Tələsik keçirilən böyük torpaq islahatları göstərir ki, iqtisadi fəla kətlərə uğramadan böyük torpaq mülkiyyətini xırda hissələ rə bölmək olmur. Bəzi iri torpaq mülkiyyətləri «hormonik bütöv» təşkil edirlər. Onlar sənaye ilə sıx əlaqə saxlayır və istehsalı yaxşı təşkil edirlər. Odur ki, bu iri torpaq mülkiyyəti yalnız kooperativlərlə əvəz edilə bilərlər.30 Sosioloq İsmail Beşikçi göstərir ki, «ağalıq sosial bir müəssisədir».31 Onu bir dövlət dekreti ilə aradan götürmək olmaz. Bunun üçün mülkiyyət və əmək bölgüsü sahəsində köklü islahatlar keçirmək lazımdır. Əks halda bir mülkədar ları başqa mülkədarlar əvəz edirlər.32 Hasan Reşit Tankut «Kənd və qalxınma» kitabında yazır ki, kiçik kəndlər birləşib iri təsərrüfat yaratmalıdırlar. Kiçik kəndlərin mədəni səviyyəsi çox aşağı olur, orada na tural təsərrüfat mövcuddur, hər kəs yalnız özü üçün istehsal edir. Bu kəndlər ölkənin milli gəlirinin artmasında heç bir rol oynamırlar.33 H.R.Tankut belə hesab edir ki, kənd əhali si ölkənin bütün əhalisinin ən azı yarısını təşkil etməlidir. Kəndlilərin öz yerlərini tərk edib getməməsi üçün onların torpaq mülkiyyəti olmalıdır. Bu hər bir kəndlinin arzusu dur. «İnsan ölür, ancaq mülkiyyət yaşayır». Torpaq mülkiyyəti kəndin yaşaması üçün əsas şərtdir. 30 H.Z.Ülken. Siyasi partiler ve sosyalizm. İstanbul, 1963, s. 125. 311.Beşikçi. Doğu şorunu ağalık. Bax: «Forum», 15 şubat 1968, s. 12.
33 H .R.Tankut. Köy ve kalkınma. Ankara, 1960, s.l 1-13. 21
Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|