Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi Yusif Rüstəmov TÜrk fiKİr tariXİ
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
Beləliklə, H.R.Tankutun fikrincə, əgər bütün kəndlilə rin torpaq mülkiyyəti olsa onlar öz kəndlərini tərk etməzlər. Bu iki tərəfdən xeyirlidir. Əvvəla, milli gəlir artar, ikincisi, insanlar gələcəyə ümid bəsləyə bilərlər.34 XX əsrin 50-70-ci illərində Türkiyədə sosializm haq qında çox yazırdılar, hətta sosialistlər öz cəmiyyətlərini ya ratmışdılar. Ancaq bu cəmiyyətin üzvləri sağ sosialist və is lahatçılıq mövqeyində dururdular. Onların sosializminin «elmi sosializm» adlanan marksist təlim ilə çox az uyğun luğu vardı. Lakin onların imperializmə, xarici kapitala q ar şı, ölkənin müstəqil ictimai-iqtisadi inkişafı uğrunda açıq mübarizəsi öz-özlüyündə mütərəqqi hadisə idi. Göstərilən dövrdə Türkiyədə dövri mətbuatda (məsə lən, «Yön», «Aydınlıq», «Türk solu» və s. qəzet və jurnal larda) sosializmə aid çoxlu yazılar dərc edilirdi. 60-cı illərdə sosializm haqqında kitablar yazılır, bəzi Qərb sosialistləri nin və marksizm-leninizm klassiklərinin bir çox əsərləri türk dilinə tərcümə edilərək böyük tirajlarla nəşr olunurdu. Ümumiyyətlə Türkiyədə sosializmə qarşı böyük maraq ya ranmışdı. Bəzi türk filosoflarının fikrinə görə, bütün qabaqcıl kapitalist ölkələri sosializm tərəfdarı idilər. Onlar deyirdilər ki, sosializm və kommunizm iki müxtəlif sistemdir. Sosia lizmdə dövlət mülkiyyəti ilə yanaşı xüsusi sahibkarlıq da mövcuddur. Belə müəlliflər iddia edirlər ki, dövlət iqtisa diyyatda rəhbər mövqe tutmaqla xüsusi təşəbbüsün inkişafı üçün yaxşı şərait yaradır. Ağır sənaye, kredit təşkilatları, xarici ticarət bütünlüklə dövlətin əlində olmalıdır. Beləliklə, bəzi nəzəriyyəçilər Türkiyədə dövlət kapitalizminin qüvvət lənməsini tədricən sosializmə keçid kimi qiymətləndirir və etatizmi sosializmin xüsusi forması hesab edirdilər. H.Z.Ülkən yazırdı ki, etatizmin ən parlaq forması «dövlət sosializmidir». Bu sosializm başqa sosializmlərdən özünün iki xüsusiyyətinə görə fərqlənir: 1) ictimai gəliri cəmiyyət üzvləri arasında bərabər bölmək istəyən başqa sosializmlər dən fərqli olaraq «dövlət sosializmi» gəliri insanlar arasında «onların ləyaqətinə görə» bölmək tərəfdarıdır. Lakin bu 34 Yenə orada, s.23-29. 22 prinsip Ülkənin fikrincə təcrübədə özünü doğrultmur; 2) «dövlət sosializmi» mövcud siyasi quruluşu məhv etmir. İri müəssisələr, banklar milliləşdirilir. Bütün torpaq və kiçik müəssisələr xüsusi əllərdə qalır.35 Dövlət kapitalizmi sosializm üçün maddi hazırlıq ro lunu oynaya bilir. Dövlət kapitalizmi olan yerdə milliləşdi- rilmə yolu ilə istehsalın müəyyən ölçüdə ictimailəşdirilməsi başlanır. Lakin bu yol ilə yeni sosialist istehsal münasibətlə ri yaradılmır. Həm xüsusi kapitalist bölməsində, həm də iq tisadiyyatın dövlət bölməsində istehsalın əsas məqsədi, hə rəkətverici qüvvəsi yüksək gəlir götürməkdir. Bəzi türk müəllifləri nümunə olaraq İngiltərəni götürürdülər. Məlumdur ki, burada sənayenin təxminən 20 faizi dövlət mülkiyyətindədir. Lakin türk nəzəriyyəçiləri nə zərə almalıdırlar ki, milliləşdirilmiş müəssisələrin sahibləri aldıqları kompensasiyanın bir hissəsini kapitala, yeni kapi talist müəssisələrinə çevirirlər. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, türk müəlliflərinin heç də hamısı dövlət kapitalizmi ilə sosializmi eyniləşdirmirdi lər. Məsələn, Cəmil Sait Barlas «Sosialistlik yolları və Türkiyə gerçəkləri» adlı kitabında yazırdı: «...Dövlətçiliklə (və ya yeni dövlətçiliklə) sosialistlik eyni şey deyil. Dövlətçi lik sosialistlikdə bir parçadır».36 * Türkiyədəki sol qüvvələrin bəzi nümayəndələri belə he sab edirdilər ki, sosializmə birdən-birə keçmək olmaz, bu nun üçün müəyyən hazırlıq dövrü olmalıdır. Onlar sosializ mə keçmək üçün çox uzun yol təklif edirdilər. 1971-ci il mart çevrilişindən sonra qadağan edilmiş Türkiyə İşçi Par tiyasının liderlərindən olan Behicə Boran «Millət» qəzetində yazırdı: «Türkiyə və ümumiyyətlə az inkişaf etmiş ölkələr kapitalizm yolu ilə irəliləyə bilməzlər, amma doğrudan- doğruya sosialist bir düzənə də keçə bilməzlər. Çünki sosia lizm cəmiyyəti qurmaq üçün tələb olunan şərtlər yoxdur. Bu ölkələr elə bir inkişaf yoluna keçmək məcburiyyətindədir ki, əvvəla, Qərbdə kapitalizmin həyata keçirdiyi tarixi vəzifənin 35 H.Z.Ülken. Siyasi partiler ve sosyalizm, s.38-39. 36 C.S.Barlas. Sosyalistlik yolları ve Türkiye gerçekleri. İstanbul, 1962, s.6. 23
öhdəsindən gələ bilsin, yerli kapital yığımını təmin edə bil sin, sürətlə sənayeləşməni həyata keçirə bilsin, müasir texni kanı cəmiyyətin malı edə bilsin; ikincisi, bu həmin ölkələrin xüsusiyyətlərinə, şərtlərinə, imkanlarına uyğun olmalıdır».37 Bəzi ideoloqlar sosializmin müxtəlif modellərini yara dır, sosializmi mücərrəd bir məvhuma çevirir, sosializm adı altında əslində kapitalizmi müdafiə edir, sinfi mübarizəni inkar edirdilər. Belə ideoloqlardan biri də Şevket Süreyya Aydemir idi. O, «Kim» jurnalında çap etdirdiyi bir məqalə də «türk sosializminin» dörd zəif tərəfini göstərərək, birinci növbədə Türkiyədə mütəfəkkir sosialistlərin olmadığım gö stərir. Ş.S.Aydemir yazır: «Çağdaş anlamda sosializm bir fikir və bir hərəkət axımıdır. Bu axımda fikir, yəni ideya hə rəkatın təməlini təşkil edir» «Bu hərəkatın qayəsi ictimai quruluşun yenidən və sosialist bir şəkildə dəyişdirilməsidir. Bu dəyişiklik ya inqilab yolu ilə olur və inqilabçı sosializmin (kommunizmin) mövzusunu təşkil edir, ya da Qərb yolu ilə olur». Ş.S.Aydemir bu ikinci yolun tərəfdarıdır. O, Türkiyə üçün tövsiyyə etdiyi «sosializmə» cürbəcür adlar qoyur: «tə- kamülçü sosializm», «demokratik sosializm», «məmləkətçi sosializm», «xalqçı sosializm».38 Məsələnin sinfi tərəfi inkar edilir. Ş.S.Aydemir göstərir ki, sosializm ideologiyası ilə əsasən mütəfəkkirlər məşğul olmalıdırlar, çünki sosializm prinsipləri təfəkkür kateqoriyalarıdır. Odur ki, sosializmi ideoloqsuz təsəvvür etmək olmaz. Türkiyədə isə sosialist mütəfəkkirlər yoxdur.39 Sosializmin Türkiyədə ikinci zəif tərəfi odur ki, burada rəhbərlik edəcək təşkilat yoxdur. Alimin yaratdığı ideyanı həyata keçirə biləcək təşkilat la zımdır. Aydemir antikommunizm mövqeyindən çıxış edərək sübut etməyə çalışır ki, Türkiyədə kommunizm ola bilməz. O, göstərir ki, əgər ölkədə güclü «milli və demokratik sosia lizm» varsa, orada «inqilabçı sosializm», yəni kommunizm 37 B.Boran. Sosyalizm bir tercih meselesi değildir. Bax: «Milliyet», 28 nisan 1967, s.2. 38 Ş.S.Aydemir. Türk sosyalizmin dört zaafı. Bax: «Kim», 22 eylül 1967, s.6.
39 Yenə orada, s.7. 24 ola bilməz.40 Sosializmin Türkiyədə üçüncü zəif tərəfi Ay- demirə görə odur ki, burada sosializmin məlum şüarı, aydın məqsədi yoxdur. Dördüncü zəif tərəf kimi, Türkiyədə sosia lizmin xalq kütlələri ilə birləşib onun malı ola bilməməsi gö stərilir. Ş.S.Aydemir yazır ki, «klassik sosialist hərəkatı» hər şeydən əvvəl sinfi hərəkat idi. Lakin «islahatçı sosializ min» qüvvətlənməsilə bu hərəkat tədricən xalq hərəkatına çevrilir. Məsələn, bəzi kapitalist ölkələrində kommunist par tiyaları dinin köməyi ilə sosializm qurmaq istəyirlər. Bun dan başqa, milli-azadlıq hərəkatı vaxtı ümumi milli vəzifələr kölgədə qalır. Antiimperialist milli-azadlıq hərəkatı nəticə sində bəzən kommunist rejimi yarana bilər (Çin), bəzən Qərb tipli liberal-demokratik quruluş yarana bilər. Məsələn, Türkiyədə olduğu kimi.41 Göründüyü kimi Ş.S.Aydemir hər vəchlə sübut etməyə çalışır ki, Türkiyədə «inqilabçı sosializm» ola bilməz. Doğrudur, o, sosializm haqqında çox yazır, ona tərəfdar çıxır. Lakin onun təbliğ etdiyi sosializm əslində Qərb tipli sosial-demokratiyadan başqa bir şey deyil. Bəzi Avropa alimləri yazırlar ki, zəif inkişaf etmiş öl kələrdə əhali əsasən bir-birindən fərqlənən iki qrupa bölünür: keçmiş feodal ənənələrinə bağlı olan xalq kütlələri və Qərbin təfəkkür tərzini mənimsəmiş qabaqcıl adamlar. Bu qabaqcıllar ölkəni inkişaf etdirmək istəyir, xalq kütləsi isə buna mane olur. Türk alimi Ünsel Oksay bu fikir ilə qə tiyyən razılaşmır. O, göstərir ki, belə fikir kökündən yanlış dır. Çünki, bu iki qrup insanlar bir-birindən asılıdırlar, biri olmasa o birisi yaşaya bilməz. Biri xarici kapital ilə birlikdə o birisini istismar edir. Müasirləşmək üçün mövcud qurulu şun dəyişməsi zəruridir. Bu dəyişiklik «Avropa mədəniyyə t i n i mənimsəmiş varlılar üçün əlverişli deyil. Belə dəyişiklik yalnız istismar olunan kütlə üçün lazımdır.42 XX əsrin 50-60-cı illərində Türkiyədə təsərrüfatın plan üzrə inkişaf etdirilməsi zərurəti haqqında çoxlu kitab və 40 Yenə orada, 29 eylül 1967. 41 Yenə orada, 13 ekim 1967. 42 Ü.Oksay. Azgelişmiş ülkelerde aydınlar, gendik ve yedi yanlış görüş. Bax: «Kim», 17 kasım 1967, s.9. 25
Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|