Fənnin adı: Fövqəladə halların təhlükəli amilləri
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti Fakültə : İnşaat-texnologiya Kafedra:Fövqəladə hallar və həyat fəaliyyətinin təhlükəsizliyi Fənnin adı: Fövqəladə halların təhlükəli amilləri Mövzu: 15. Radiasiya təhlükəli obyektlərdə qəzalar baş vermə səbəbləri və onların nəticələri. Mühazirəçi: E.K.Qafarov Mühazirənin planı : 1.Radiasiya təhlükəsi obyektlərin tipləri. 2. Radiasiya təhlükəli obyektlərdə qəzaların baş vermə səbəbləri. 3. Radiasiya təhlükəli obyektlərdə qəzaların nəticələri. Ədəbiyyat: 1. Ocaqov H.O., Nağıyev. N.T., Muxtarov .R.M ,Müliki müdafiə Bakı -2011. 397 s 2.C.N.Qasımov .,N.Z.Abdullayev. Fövqəladə halların təhlükəli amilləri Bakı - 2017. 390 səh. 3.С.В.Ефремов,В.В.Цаплин.Безопасность в чрезвычайных ситуациях.Санкт- Петербург,2011 .253 səh. 4. Сычев, Ю. Н. Безопасность жизнедеятельности в чрезвычайных ситуациях - М.: Финансы и статистика, 2015. - 224 c. 5. H.O.Ocaqov. Fövqəladə hallarda həyat fəaliyyətinin təhlükəsizliyi (Mülki müdafiə) Bakı 2010, səh.388 6.Ocaqov H.O., Hacıyev A.İ.Sabitliyi pozan amillər və onların nəticələrinin xarakteristikası. Bakı-2003. 189 səh. 7. Fövqəladə halların təhlükəli amilləri fənni üzrə elektron mühazirələr toplusu.Bakı-2021 (azmiu.edu.az) Bakı-2021 1.Radiasiya təhlükəsi obyektlərin tipləri. Radiasiya təhlükəli obyektlərin tiplərinə aşağıdakılar aiddir: atom elektrik stansiyaları, nüvə yanacağı hazırlayan müəssisələr, işlənmiş nüvə yanacağını emal edən və radioktiv tullantıları basdıran müəssisələr (bunlar hamısı birlikdə NYDM - nüvə yanacağı dövrəsi müəssisələr adlanır), nüvə reaktorları, sınaq stendləri olan elmi-tədqiqat və layihə təşkilatları, nüvə enerji qurğuları olan nəqliyyat obyektləri. Nüvə yanacağı dövrəsi müəssisələri (NYDM) içərisində xidmət heyətinə, əhaliyə və ətraf mühitə ən böyük potensial radiasiya təhlükəsi yaradan obyektlər atom stansiyaları və tədqiqat reaktorlarıdır. Bu təhlükə, göstərilən obyektlərdə nüvə yanacağının toplanması və onun bölünmə məhsullarının mühitə mümkün atılmaları ilə, eləcə də radiasiya təhlükəli digər mənbələrin (işlənmiş nüvə yanacağı anbarı, nüvə yanacağı və radioaktiv tullantıların yüklənmə və daşınma konteynerləri, radioaktiv tullantılar anbarı və s.) mövcudluğu ilə əlaqədardır. Nüvə yanacağı hazırlayan müəssisələrin radiasiya təhlükəsi tərkibində təbii radioaktiv maddələr olan bərk, maye və qaz halında tullantıların ətraf mühitə daxil olma ehtimalı ilə əlaqədardır. Burada radioaktiv maddənin mühitə çıxa bilən miqdarı əsasən, müəssisənin gücündən və emal edilən filizin tərkibində radioaktiv maddənin faizindən asılıdır. Qapalı nüvə yanacağı dövrəsinin əsas həlqələrindən biri də radioaktiv tullantıların işlənməsi və basdırılmasıdır. Nüvə reaktorunun işləməsi zamanı əmələ gələn işlənmiş nüvə yanacağının tərkibi əsasən, bölünmə məhsulları və transuran elementlərdən ibarət olur. Ona görə də, işlənmiş yanacağın xeyli hissəsi radiokimya zavodlarında (RKZ) emal edilir və yeni tvellərin hazırlanmasına göndərilir. Nüvə yanacağı dövrəsinin bu mərhələsində biosferin radioaktiv çirklənməsi radiokimya zavodunun (RKZ) gücündən asılı olaraq, böyük AES-in radioaktiv tullantılarının ətraf mühiti çirkləndirməsindən də çox ola bilər. Radioaktiv tullantıların basdırılma üsulu onların xüsusi aktivliyində (aşağı, orta və yüksək), aqreqat halından və ölçülərindən asılıdır. Hazırda aşağı və orta aktivlikli tullantıların basdırılma texnologiyası mükəmməl surətdə işlənmişdir və təhlükəsizlik tələblərini yüksək zəmanətlə təmin edir. Göstərilən tullantıların əksər hissəsi uzunluğu 100-200 m, dərinliyi 20 m və eni 25 m olan betonlanmış xəndəkdən ibarət xüsusi yerüstü “qəbirlərdə” basdırılır. Beton qatının qalınlığı təqribən 1 m olur. “Qəbir” yarıya qədər radioaktiv tullantı ilə doldurulur və üstdən beton və gil qatları ilə örtülür. Ehtimal olunur ki, radioaktiv tullantılar basdırılmış qəbiristanlığın üstündəki torpaq sahəsi təqribən 100 ildən sonra kənd təsərrüfatı və sənaye ehtiyacları üçün istifadə edilə bilər. Yüksək aktivlikli radioaktiv tullantıların daşdırılmasında onların bir neçə on min il müddətində ətraf mühitdən izolə (təcrid) edilməsini təmin etmək lazımdır, çünki belə tullantıların tərkibində xeyli miqdarda uzunömürlü parçalanma məhsulları olur. Nüvə yanacağı dövrəsi proseslərində radioaktiv maddələri müxtəlif müəssisələr arasında daşımaq lazım gəlir (nüvə xammalını nüvə yanacağı hazırlayan müəssisəyə, nüvə yanacağının radiokimya zavoduna aparılması, radioaktiv tullantıların bütün mərhələlərdə daşınması). Radioaktiv materialların təhlükəsiz nəql edilməsini təmin etmək üçün daşınan yükün həm normal şəraitdə, həm də qəza zamanı hermetikliyinə və mühafizəsinə zəmanət verən xüsusi nəqliyyat qabları kompleksindən istifadə edilir. Nüvə yanacağı dövrəsi müəssisələrinin təkmilləşdirilməsi üçün müvafiq elmi- tədqiqat və təcrübi-sınaq işləri aparılan xüsusi elmi mərkəzlər yaradılır. Onlar tədqiqat və sınaq işlərinin aparılması üçün xüsusi nüvə qurğuları ilə avadanlığın, cihazların sınağı və nüvə energetikası obyektlərində qəza vəziyyətlərinin modelləşdirilməsi məqsədi ilə sınaq stendləri ilə təchiz edilir. Belə elmi mərkəzlər əsasən əhalisi sıx yerləşən rayonlarda, bəzən də böyük şəhərlərdə yerləşdirilir ki, bu da orada mümkün qəzalar zamanı həm xidmət heyətini, həm də təhlükəli zonada yaşayan əhalini böyük radiasiya təhlükəsi qarşısında qoyur. Atom energetikasında nəqliyyat təyinatlı nüvə enerji qurğularının layihələndirilməsi və istismarı müstəqil istiqamət kimi fəaliyyət göstərir. Hazırda dəniz donanmalarında atom buzqıran gəmiləri və ixterdaşıyan, gəmilər, hərbi-dəniz donanmalarında isə atom sualtı qayıqlar və kreyserlər istismar edilir. Nüvə enerji qurğuları kosmik gəmilərdə də istifadə edilir. 2.Radiasiya təhlükəli obyektlərdə qəzaların baş vermə səbəbləri. Radiasiya təhlükəli obyektlərdə mümkün qəzaların təsnifatı, qəzaların nəticələrini ləğv etmək və ya ziyanı azaltmaq üçün qabaqcadan tədbirlərin hazırlanması məqsədi ilə həyata keçirilir. Atom elektrik stansiyalarında və digər radiasiya təhlükəli obyektlərdə mümkün qəzaları iki əlamətə görə təsnif etmək məqsədəuyğundur: 1) normal istismar zamanı səciyyəvi (layihə) pozuntulara görə; 2) mümkün qəzaların xidmət heyətinə, əhaliyə və ətraf mühitə təsirlərinin xarakterinə görə. Atom elektrik stansiyalarında qəzaların bu cür təsnifatının sxemi şəkil 3.2-də verilmişdir. AES-də qəzaları təhlil etdikdə onları aşağıdakı zəncirvari xətt üzrə xarakterizə edirlər: hadisənin başlanğıcı - inkişafı - nəticələri. Şəkil 3.2-də verilmiş təsnifatda zəncirvari xəttin iki elementi solda, üçüncü isə sağda əks olunmuşdur. Göründüyü kimi AES-də nüvə qəzaları həm normal istismar qaydalarının pozulmasına görə, həm də radiasiya nəticələrinin miqyasına görə ən ağır qəzalardır. AES-də normal istismar qaydalarının pozulması ilə əlaqədar olan qəzalar üç qrupa bölünür: layihə, ən ağır nəticəli layihə və layihə ilə gözləniləndən artıq. AES-in normal istismarı dedikdə, onun enerji istehsalı texnologiyasının layihəsində nəzərdə tutulmuş bütün vəziyyətləri, o cümlədən, verilmiş güc səviyyələrində işləməsi, işə salma və saxlama prosesləri, texniki xidmət, təmirlər, nüvə yanacağının normadan artıq doldurulması və s. başa düşülür. AES-də normal istismar şəraitləri və onun səciyyəvi pozuntuları üçün avadanlığın vəziyyətinin parametrləri və xarakteristikalarının qiymətləri layihə hədləri adlanır. Layihə qəzalarının səbəbləri adətən, hər bir reaktorun layihəsində nəzərdə tutulmuş təhlükəsizlik sədlərinin pozulması ilə əlaqədar olan başlanğıc hadisələr olur. AES- in təhlükəsizlik sistemi məhz həmin-başlanğıc hadisələrlə hesablanır. Məsələn, su enerji reaktorları üçün üç təhlükəsizlik səddi nəzərdə tutulur: birinci - yanacaq kompozisiyası və tvellərin örtüyü; ikinci - boru xətləri və birinci konturun gövdəsinin konstruksiyası; üçüncü - mühafizə örtüyü və hermetik otaqlar sistemi. Göstərilən təhlükəsizlik sədlərinin pozulması ilə əlaqədar olan layihə qəzalarını üç ümumiləşdirilmiş tipə ayırırlar: Birinci tip qəzaya - birinci təhlükəsizlik səddinin pozulması, yəni istilik mübadiləsinin böhranı və ya mexaniki zədələr nəticəsində tvel örtüyünün hermetikliyinin pozulması ilə əlaqədar olan qəzalar aid edilir. İstilik mübadiləsinin böhranı tvel örtüklərinin temperatur rejiminin pozulması nəticəsində əmələ gəlir. Bu zaman tvellardan ayrılan istiliyin intensivliyi onun kənar edilmə (soyudulma) intensivliyindən çox olur ki, bu da tvel örtüklərinin normal soyudulma rejimini pozur. Belə qəza nəticəsində nüvə yanacağının radioaktiv məhsulları tvellardan istilik daşıyıcısına keçir. İkinci tip qəzaya - birinci və ikinci təhlükəsizlik sədlərinin pozulması ilə əlaqədar olan qəzalar aid edilir. Birinci təhlükəsizlik səddinin pozulması nəticəsində radioaktiv məhsullar istilik daşıyıcısına qarışır ki, bu zaman onun sonrakı yayılmasının qarşısını ikinci təhlükəsizlik səddi alır. İkinci təhlükəsizlik səddini reaktorun gövdəsi, birinci konturun digər korpus konstruksiyaları və boru xətləri təşkil edir. Reaktorun birinci kontur sistemi istilik daşıyıcısının işçi temperaturlarında, təzyiqlərində olduğu sərhədləri təmin edir və radioaktiv məhsulları saxlama, nəzarətsiz sızmaları məhdudlaşdırmaq vəzifələrini yerinə yetirir. Birinci təhlükəsizlik səddi pozulduğu şəraitdə, ikinci təhlükəsizlik səddinin pozulması nəticəsində radioaktivləşmiş istilik daşıyıcısının itkisi baş verir. Üçüncü tip - qəzaya - bütün üç təhlükəsizlik səddinin pozulması ilə əlaqədar olan qəzalar aid edilir. Birinci və ikinci təhlükəsizlik sədləri pozulduqda reaktorun mühafizə örtüyündən ibarət olan üçüncü təhlükəsizlik səddi radiaktivləşmiş istilik daşıyıcısının ətraf mühitə çıxmasının qarşısını alır. Mühafizə örtüyü dedikdə, radioaktiv məhsulların birinci konturdan reaktor qurğusunun qeyri-hermetik otaqlarına, oradan da ətraf mühitə atılmasının yüksək etibarlılıqla lokallaşdırılmasını təmin edən bütün konstruksiyalar, sistemi və quruluşlar nəzərdə tutulur. Bəzi hallarda layihə və layihə ilə gözləniləndən artıq radiasiya qəzaları nüvə qəzalarına keçə bilər. Bu, təhlükəsizlik sədlərinin pozulması nəticəsində reaktorun aktiv zonasında zəncirvari nüvə reaksiyasının nəzarət və idarəetmə qurğuları sıradan çıxdıqda baş verə bilər. Nüvə qəzaları nüvə yanacağının yüklənməsi, nəql edilməsi və saxlanması zamanı böhran kütlənin əmələ gəlməsi səbəbindən də baş verə bilər. Zəncirvari nüvə reaksiyasının (ZNR) nəzarət və idarəetmə sistemləri pozulduqda tvellərdə istilik ayrılmaları istiliyin ötürülmə imkanlarından çox olur ki, bu da yanacaq kompozisiyası və tvellərin örtüyünün dağılmasına (əriməsinə) və daha sonra radioaktiv məhsulların istilik daşıyıcısına keçməsinə səbəb olur. Bu zaman istilik daşıyıcısının ion şüalanması yol verilən hədlərdən qat-qat çox olur, nəticədə birinci konturun hermetikliyi pozulmadıqda belə bioloji mühafizənin təsiri zəifləyir və ion şüalanmaları normalara yol verilən hədlərdən artıq olur. ZNR nəzarət və idarəetmə sistemlərinin ciddi pozuntuları nəticəsində istilik və nüvə partlayışları da baş verə bilər. İstilik partlayışı o vaxt baş verir ki, ZNR sürətlə, idarəolunmayan inkişafı nəticəsində güc artır və enerji yığımı yaranır, bu da reaktorun partlayışla dağılmasına səbəb olur. Nüvə partlayışı adətən, yanacağın zəncirvari bölünmə reaksiyası natamam getdikdə baş verir. Belə ki, reaktorun dağılması nəticəsində nüvə yanacağının əsas hissəsi bölünməyə imkan tapmır. Nüvə partlayışı bir qayda olaraq, radiasiya qəzalarını doğurur və ağır nəticələrlə müşayiət olunur. Buna görə də, nüvə partlayışı mümkün olan radiasiya təhlükəli obyektlərin layihəsinə nüvə təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üzrə bölmə də daxil edilir və orada nüvə qəzasının fiziki qiymətləri, nüvə təhlükəsizliyi tədbirləri göstərilir. 3.Radiasiya təhlükəli obyektlərdə qəzaların nəticələri. Radiasiya qəzası - radioaktiv məhsulların və ya ionlaşdırıcı şüalanmaların radiasiya təhlükəli obyektin təhlükəsiz istismarı üzrə layihə hədlərindən artıq miqdarda mühitə atılması (çıxması) ilə əlaqədar olan qəzalara deyilir. Radiasiya qəzaları radiasiya nəticələrinin miqyasına görə lokal, yerli və ümumi olur. Lokal radiasiya qəzasında radiasiya nəticələri bir bina və ya qurğu ilə məhdudlaşmış olur ki, orada yüksək xarici şüalanma səviyyəsi yaranır, otaqlarının havası, eləcə də avadanlığın səthləri radioaktiv çirklənmələrə məruz qalır. Yerli radiasiya qəzasının radiasiya nəticələri atom stansiyasının binası, ərazisi və sanitariya mühafizə zonası ilə məhdudlaşır ki, orada xidmət heyəti norma ilə yol veriləndən artıq miqdarda şüalanmaya məruz qala bilər. Bu zaman radioaktiv maddələrin havada qatılığı, həmçinin, ərazinin və otaqlarda sahələrin radioaktiv çirklənmələrin səviyyəsi normalardan yüksək olur. Ümumi radiasiya qəzasında reaktordan çıxan radioaktiv məhsullar atom stansiyasının sanitariya-mühafizə zonasının sərhədlərindən kənara yayılır ki, bunun da nəticəsində əhalinin şüalanması və ətraf mühitin radioaktiv çirklənməsi baş verə bilər. Ümumi radiasiya qəzaları regional və hətta qlobal xarakterli də ola bilər. Radiasiya təhlükəli obyektlərdə baş verən radiasiya qəzaları zamanı radioaktiv məhsullar atmosferə və hidrosferə atılır ki, bu da ətraf mühitin radioaktiv çirklənməsinə və son nəticədə obyektin xidmət heyətinin, ağır hallarda isə əhalinin şüalanmasına səbəb olur. Ətraf mühitin radioaktiv çirklənməsinin miqyası radiasiya qəzasının növündən asılıdır. Ətraf mühitin radioaktiv çirklənməsi radionuklidlərlə çirklənmənin həcmi, səthi sıxlığı ilə xarakterizə olunur və vahid həcmə (səthə) düşən bu və ya digər radionuklidin aktivliyi ilə ölçülür. Radioaktiv çirklənmənin ölçü vahidi Ki/m 2 (Bk/m 3 )-dir və sair. Radioaktiv çirklənmə zonasında xidmət heyətinə və əhaliyə radiasiya təsiri adamların daxili və xarici şüalanma dozaları ilə xarakterizə olunur . İnsana radioaktiv təsirin əsas dozometrik qiymətləri şüalanmış nüfuz etmiş və ekvivalent dozaları ilə ölçülür. Nüfuz etmiş (udulmuş) doza ionlaşdırıcı şüalanmanın maddənin vahid kütləsinə ötürdüyü enerjinin orta qiymətini göstərir, rad və ya qreylə ölçülür. Tərkibində sərbəst radionuklidlər olan ionlaşdırıcı şüalanmanın xroniki təsirinin insanın sağlamlığına vurduğu ziyanı qiymətləndirmək üçün ekvivalet dozadan istifadə edilir. Ekvivalet doza, udulmuş (nüfuz etmiş) dozanın ion şüalanmasının keyfiyyət əmsalına hasilindən ibarətdir. İon şüalanmasının keyfiyyət əmsalı müxtəlif növ şüalanmaların bioloji aktivliyini göstərir. Ekvivalent doza ber və ya zivertlə ölçülür. Xarici və daxili şüalanma dozaları qəza zonasında radiasiya şəraitini xarakterizə edən məlumatlara əsasən hesablanır. Həmin məlumatlar, radionuklidlərin insan orqanizminə bütün mümkün yollar üzrə radiasiya təsirini xarakterizə edir. Ümumi radiasiya qəzasının xidmət heyətinə və əhaliyə mümkün zədələyici təsirini təsvir etmək üçün radiasiya təhlükəli obyektin ətrafındakı ərazi qabaqcadan zonalara bölünür. Bu zaman aşağıdakı zonalar müəyyən edilir: - təcili mühafizə tədbirləri zonası - elə bir ərazidir ki, orada radioaktiv mühit formalaşan zaman ərzində bütün orqanizmin şüalanma dozası və ya ayrı-ayrı üzvlərin daxili şüalanma dozası köçürülmə üçün müəyyən edilmiş yuxarı həddən artıq ola bilər. - ehtiyat tədbirləri zonası - elə ərazidir ki, orada radioaktivlik formalaşan zaman ərzində bütün orqanizmin şüalanma dozası və ya ayrı-ayrı üzvlərin daxili şüalanma dozası sığınacaq və yod profilaktikası üçün müəyyən edilmiş yuxarı həddən artıq ola bilər; - məhdudiyyətlər zonası - elə ərazidir ki, orada bütün orqanizmin və ya ayrı-ayrı üzvlərin 1 il ərzində şüalanma dozası ərzaq məhsulları üçün müəyyən edilmiş aşağı həddən artıq ola bilər. Bu zona dövlət orqanlarının qərarı ilə tətbiq olunur. Yoxlama sualları: 1.Radiasiya təhlükəsi obyektlərin tipləri hansılardır? 2. Radiasiya qəzası nədir? 3. Radiasiya təhlükəli obyektlərdə qəzaların baş vermə səbəbləri nədir? Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|