Fənnin adı: Fövqəladə halların təhlükəli amilləri
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
2. Hidrotexniki qurğularda qəzaların baş vermə səbəbləri və nəticələri Hidrodinamik təhlükəli obyektlər (HTO) təbiət qüvvələrinin (zəlzələ, fırtına, uçqun, sürüşmə və s.) təsirindən, konstruktiv qüsurlardan, istismar qaydalarının pozulmasından, daşqınların təsirindən, bünövrələrin uçulmasından, suaşıranların kifayətsizliyindən və s., müharibə zamanı isə - zərbə vasitələrinin təsirindən dağıla bilər. Hidrodinamiki təhlükəli obyektlər təbiət qüvvələrinin təsirindən konstruktiv qüsurlardan istismar qaydalarının pozulmasından , daşqınların təsirindən bünövrələrin uçulmasından və.s təsirlərdən dağıla bilər. Hidrotexniki təhlükəli obyektlər yuyulub dağıldıqda orada əmələ gələn oyuğun ölçülərindən asılı olaraq dağıdıcı dalğanın parametrləri dəyişir. Dağıdıcı dalğa 2 prosesin üst – üstə düşməsi nəticəsində əmələ gəlir : 1. Suyun yuxarı səviyyəsindən aşağı səviyyəyə tökülərək su həcminin birdən – birə artması 2. Dağıdıcı su dalğası çayın yatağı boyu axdıqca onun hündürlüyü , hərəkət sürəti ,eni və digər parametrləri fasiləsiz surətdə dəyişir. Bu dalğada su səviyyəsinin qalxan və enən zonaları olur ki , onlar dalğanın ön cəbhəsi adlanır. Dağıdıcı dalğa cəbhəsinin arxasında onun hündürlüyü intensiv surətdə artır. Bir müddətdən sonra max həddə çataraq , sahilin qatından hündür olur və nəticədə subasma hadisəsi baş verir. Bütün axın eni su səviyyəsinin qalxması dayandıqdan sonra suyun axını müəyyən dövr ərzində sakitləşir. Bu dövrün müddəti su anbarının həcmindən asılıdır. Subasmanın son mərhələsi su səviyyəsinin aşağı düşməsidir. Dağıntı dalğası keçdikdən sonra həmin ərazilərdə həddən çox rütubət qalır. Dağıntı dalğasının dağıtma təsiri aşağıdakıların nəticəsində baş verir . 1. Su səviyyəsinin müxtəlif səviyyələrdə birdən – birə dəyişməsi. 2. Böyük sürətlə axan su kütləsinin bilavasitə təsiri. 3. Hidrotexniki qurğunun bünövrəsinə suyun nüfuz edilməsi nəticəsində möhkəmliyin azalması. Dağıntı dalğasının hündürlüyü və sürəti çayın hidroloji və topoqrafiq şəraitlərindən asılıdır. HTO yuyulub dağıldıqda orada oyuq əmələ gəlir ki, yuxarı byefdən aşağı byefə axan suyun həcmi və sürəti, həmçinin, bu növ qəzalarda əsas dağıdıcı amil olan dağıdıcı dalğanın parametrləri həmin oyuğun ölçülərindən asılı olur. Dağıdıcı dağla iki prosesin üst-üstə düşməsi nəticəsində əmələ gəlir: su anbarındakı suyun yuxarı byefdən aşağı byefə tökülməsi və su həcminin birdən- birə artması. Dağıdıcı dalğanın obyektlərə təsiri nüvə partlayışı zamanı hava dalğasının təsirinə bənzəyir, fərq ondadır ki, burada təsir edən cism sudan ibarətdir. Bəndin yarılması ərazinin su basmasına səbəb olur. Subasmış zona aşağıdakı kimi əmələ gəlir. Dağıdıcı su dalğası çayın yatağı boyu axdıqca onun hündürlüyü, hərəkət sürəti, eni və digər parametrləri fasiləsiz surətdə dəyişir. Bu dalğada su səviyyəsinin qalxan və enən zonaları olur ki, onlar dalğanın ön cəbhəsi adlanır. Dağıdıcı dalğanın ön cəbhəsi HTO-in dağılmış hissəsinə yaxın sahələrdə olduqca dik olur və dağılmış yerdən bir xeyli məsafədə maillik nisbətən azalır. Dağıdıcı dalğa cəbhəsinin arxasında onun hündürlüyü intensiv surətdə artır, bir müddətdən sonra maksimal həddə çataraq sahilin qaşından hündür olur və nəticədə çaylaq sahələri su basır. Bu zaman çəp axınlar yaranır ki, onlar dalğa cəbhəsinin əyrixətli üçbucaq formalı baş zolağını əmələ gətirir. Bütün axın eni su səviyyəsinin qalxması dayandıqdan sonra suyun axını müəyyən dövr ərzində sabitləşir. Bu dövrün müddəti su anbarının həcmindən asılı olur. Subasmanın son mərhələsi su səviyyəsinin aşağı düşməsidir. Dağıntı dalğası keçdikdən sonra çay yatağı xeyli dəyişir, çaybasar ərazilərdə həddən çox rütubət qalır. Verilmiş sxematik təsvirdən də görünür ki, dağıntı dalğasının əsas parametrləri (dərinliyi, eni, hərəkət sürəti) bütün istiqamətlərdə dəyişir, yəni axın mürəkkəb məkan formasını alır. Dağıntı dalğasının dağıtma təsiri aşağıdakıların nəticəsində baş verir: - ön basqı cəbhəsi dağıldıqda aşağı və yuxarı byeflərdə su səviyyəsinin birdən-birə dəyişməsi; - böyük sürətlə axan su kütləsinin bilavasitə təsiri; - hidrotexniki qurğunun bünövrəsinə suyun nüfuz etməsi nəticəsində qruntun möhkəmliyinin azalması; - qruntun yuyulması və qrunt kütlələrinin yerdəyişmələri; - uçulmuş bina və qurğu parçalarının böyük sürətlə yerdəyişmələri və onların taran təsirləri. Dağıntı dalğasının hündürlüyü və sürəti çayın hidroloji və topoqrafik şəraitlərindən asılıdır. Məsələn, düzənlik sahələrdə dalğanın sürəti 3-25 km/saat hədlərində dəyişirsə, dağ və dağətəyi sahələrdə 100 km/saat-a çata bilər. Meşəlik sahələr dalğanın sürətini və hündürlüyünü azaldır. Böyük hidrotexniki qurğularda son 60-70 il ərzində baş vermiş mindən çox qəzaların səbəblərinin təhlili göstərir ki, onların əksəriyyəti bünövrələrin yuyulması nəticəsində baş verir. Su axını ilə nəql olunan lillərin ziyanlı təsiri su təsərrüfatının bütün sahələrində özünü bu və ya digər dərəjədə göstərir. Buna misal olaraq aşağıdakıları qeyd etmək olar: – çaydan götürülən və su ilə birlikdə lillərin suvarma sistemi kanallarına daxil olması onların lillənməsinə səbəb olur ki, bu da kanalın suburaxma qabiliyyətini bəzən 70- 80 faizə qədər azaldır; – qurğu düyünlərində lillərin çökməsi onun istismarını çətinləşdirir; – lillərin su anbarında çökməsi onun faydalı həjminin azalmasına və eləjə də istismar müddətinin azalmasına səbəb olur; – jəldaxıdan və suaşıran bəndlərdə böyük sürətli axınlarda su ilə birgə nəql olunan bərk hissəjiklər həmin qurğuların səthlərinin mexaniki aşınmasına səbəb olur ki, bu da onların təmir və bərpası üçün əlavə xərjlər tələb edir; – turbin və nasoslardan keçən lil hissəjikləri onların divar səthlərini jızır, yəni mexaniki asınmaya uğradır. Nətijədə bu avadanlıqların faydalı iş əmsalı və istismar müddəti azalır; – suqəbuledici qurğularda lillərlə mübarizə aparmaq zərurəti onların konstruksiyalarının mürəkkəbləşməsinə və yaxud da əlavə xüsusi qurğular yaradılmasına səbəb olur ki, bu da bütövlükdə hidrodüyünün tikinti dəyərini artırır; – daxili su yollarında çayın məjrasında hərəkət edən lillərin çökməsi nətijəsində gəmi gedişində qalxmalar, da- yazlıqlar əmələ gəlir ki, bu da gəmiçilik təsərrüfatının pisləşməsinə, izafi istismar xərjlərinin artmasına səbəb olur. Lillərin irriqasiya, energetika və digər hidrosistemlərə daxil olması ilə mübarizə mərhələlərlə aparılır. Bu mərhələlərin sayı üç olmaqla yanaşı, onlar mübarizə tədbirinin aparıldığı yerə və müxtəlif növ qurğu və tədbirlərin lil reciminə təsir prinsiplərinə görə bir - birindən fərqlənirlər. Müxtəlif ölkələrdə son illərdə əksər bəndlərdə baş vermiş qəzaların səbəblərinin 40%-i suaşırma sərfinin hesablanmış maksimal qiymətdən çox olması, yəni suyun bəndin üstündən axmasıdır. Yoxlama sualları: 1.Ön təzyiqli (basqılı) əsas hidrotexniki qurğulara nələr aiddir? 2. Hidrotexniki qurğularda qəzaların baş vermə səbəbləri nədir? 3. Dağıntı dalğasının dağıtma təsiri nəticəsində nə baş verir? |