Fərhad məMMƏdov tahiRƏ allahyarova

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
62
1.13. Araşdırma və Beyin Mərkəzlərinin statusu: “zəka 
əsgərləri”, “beşinci hakimiyyət”, yoxsa“yumşaq güc”?
Tədqiqatçıların  əksəriyyəti  təsiri  və  nüfuzuna  görə  BM-ləri  “beşinci 
hakimiyyət” (qanunverici, icraedici, məhkəmə və KİV-lərdən sonra) də adlandı-
rırlar. Eyni zamanda, BM-lərin yaranma və inkişaf tarixinə nəzər saldıqda nəzəri 
təhlil nəticəsində onların daha əvvəlki pillələrdə qərar tutduğunu hesab etmək olur. 
Analitik mərkəzlər müasir demokratik siyasi prosesin nüfuzlu ictimai-siyasi 
aktorları (vətəndaş cəmiyyətinin ictimai təşkilatlar və hərəkatlar, təzyiq qrupları, 
həmkarlar ittifaqları və s. kimi institutları) ilə yanaşı, “üçüncü sektor”un ayrıl-
maz  hissəsi  hesab  olunur.  Beləliklə,  aşağıdakı  suallar  aktuallıq  qazanır:  “Be-
yin mərkəzləri”nin əsl statusu necədir? Onların statusunun yüksəldilməsi üçün 
hansı imkanlar və məhdudiyyətlər mövcuddur? Statusun inkişaf perspektivləri 
necədir?  Müəyyənqənaətəgəlmək  üçün  ilk  növbədə  metodoloji  xüsusiyyətli 
aspektləri nəzərə almaq zəruridir. Birincisi, analitik mərkəzlərin statusu bu və 
ya digər mərkəzin malik olduğu resursların (nüfuz və simvolik aspekti də əhatə 
edən kapital anlayışının bütün mənaları) həcmindən asılıdır. Analitik mərkəzlərin 
malik  olduqları  kapitalın  həcminin  və  həmin  kapitalın  əldə  edilməsi  üçün 
istifadə edilən strategiyanın təhlili əsasında bu mərkəzlərin real siyasi statusunu 
qiymətləndirmək olar. Bununla belə, bu strukturun real statusu öz mahiyyətinə 
görə müxtəlif ölkələrdə bir-birindən fərqlənir. Bu baxımdan müxtəlif məkanlarda 
və  səviyyələrdə  (lokal,  regional,  qlobal)  “beyin  mərkəzləri”nin  əsl  statusu  və 
rolununmüqayisəli  təhlilinin  nəticələri  müxtəlif  tədqiqatçılar  tərəfindən  real-
lığa  söykənərək  ya  təsdiq,  ya  da  inkar  xarakterli  fərziyyə  (hipoteza)  şəklində 
müəyyənləşdirilə bilər. 
Qərbdə  (xüsusilə ABŞ-da)  analitik  mərkəzlər  tarixən  formalaşmış,  tədricən 
yeni aspektlər kəsb etmiş mühüm statusa malikdirlər və siyasi idarəetmə prosesinə 
əhəmiyyətli dərəcədə təsir edirlər. Bununla müqayisədə, məsələn, milli məkandakı 
mərkəzlər öz qərbli “həmkarları”na nisbətən az kapitala (müvafiq olaraq, mad-
di  və  sosial)  malikdirlər.  Analitik  mərkəzlərin  siyasi  proseslərə  təsir  dərəcəsi 
məsələsində müqayisə üçün əsas kimi ABŞ təcrübəsi bu cür mərkəzlərin “etalon-
larını” (ideal tiplərini) təmsil edir. 
1.14. Araşdırma və Beyin Mərkəzlərinin siyasətin intellektu-
al təminatının digər subyektlərindən fərqli cəhətləri
İctimai  siyasət  institutları,  vətəndaş  cəmiyyəti  qurumları,  dövlət  və  qeyri-
dövlət  yönlü ABM-ləri:  onların  fərqli  və  oxşar  cəhətləri  nədədir?    Bu  fərqləri 

---

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
63
müəyyən  etməkdə  problem  yaradan  bir  məsələ  BM  anlayışının  digər  ictimai 
birliklərdən  -  nə  dövlətdən,  nə  də  özəl  sektordan  asılı  olmayan  qurumlardan 
fərqini  vurğulayan  normativ-hüquqi  sənədin  və  tədqiqatların,  digər  məsələ  də 
qeyri-hökumət  təşkilatları  (QHT),  assosiasiyalar,  vətəndaş  cəmiyyətinin  statusu 
və standartları haqqında dəqiq mövqelərin olmamasıdır. 
Bütün  dünyada  ABM-lərin  “bumu”  vətəndaş  cəmiyyəti  təsisatlarının  (3-
cü sektorun, yəni nə dövlətdən, nə də özəl sektordan asılı olmayan qurumların)  
sürətli inkişafı ilə üst-üstə düşmüşdür. Bu, xüsusilə sosial-iqtisadi. siyasi prosesləri 
təhlil  edən  QHT-lərə  aiddir.  Dərindən  təhlil  edildikdə  QHT-lərin  fəaliyyətində 
ABM funksiyalarına bənzəyən çoxlu analogiyalar müşahidə etmək olar. Onların 
əksəriyyyəti  milli əhəmiyyətə malik olan konkret problemlərlə məşğul olur. Lakin   
müxtəlif  səbəblərdən  dövlət  siyasətinin  formalaşmasına  təsir  etmək  imkanına 
malik deyillər. Hər iki növdən olan qurumların yaranmasının səbəbləri, fəaliyyəti 
və strukturunun hərtərəfli təhlili onların identikləşdirilməsi üçün əsas açar rolunu 
oynayır.
ABM-ləri ümumi vətəndaş cəmiyyəti, ictimai siyasət institutları kontekstində 
təhlil etmək olar. Belə ki, ABM-lər də vətəndaş cəmiyyəti kimi ictimai siyasət 
institutlarıdır.  Eyni  zamanda,  onarın  fərqli  cəhətləri  olmasaydı,  dünyada  bu  
institutlar ayrıca funksiya və statusa malik olmazdılar.
Burada  bir  mühüm  məqam  da  qeyd  edilməlidir:  ABM-lərin  tipologiya  və 
təsnifatında  akademik,  tədqiqatçı,  dövlət,  kommersiya,  ideoloji  və  ictimai 
analitik mərkəzlər kimi növləri fərqləndirilir. Qeyri-hökumət təşkilatları ailəsinə 
daxil  olan  mərkəzlər  burada  ictimai  analitik  mərkəzlərə  aiddir.  Bu  mərkəzlər 
sosial, ekoloji, hüquq-mühafizə, gender, vətəndaş hüquqları, istehlak hüquqları və 
s. ictimai ideyalara işləyir və xidmət edirlər. Burada siyasi deyil, sosial (ictimai) 
ideyanın vurğulanması fərq məsələsinə xeyli aydınlıq gətirir.
Siyasi subyektlər dedikdə məhz ölkənin siyasi inkişafına və siyasi proseslərə 
təsir edə bilən, eyni zamanda qanunveriiliklə buna səlahiyyəti olan  subyektlərdən 
söhbət gedir. Buraya konkret olaraq, siyasi partiyalar, təzyiq qrupları, kommersiya, 
media və s. aktorlar daxildir. “Beyin mərkəzləri” siyasi sistemin daha səmərəli 
fəaliyyətini  təmin etməkdə iştirak edirlər.
Burada iki cəhət - ictimai-siyasi fəallıq və özünü, fəaliyyətini təmin edə bilən 
resurslar  mühüm  yer  tutur.  Yalnız  donor  və  qrantlardan  asılı  olan  mərkəzlər 
müstəqil  fəaliyyət  qura  bilmirlər.  Təsadüfi  deyil  ki,  yerli  məkanda ABM-lərin 
intensiv  inkişafı  dövlətin  bu  sahənin  inkişafını  prioritet  hesab  etməsi  ilə  eyni 
vaxtda  baş vermişdir.
İnstitutsional yanaşmada araşdırma mərkəzlərinin bütün meyarlar üzrə olmasa 
da  əksər  sahələrdə  işini  müfaviq  ideal  tiplərə  uyğun  qurması  məlum  olur.  Bu 

---