Fərhad məMMƏdov tahiRƏ allahyarova

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
59
nüfuz qazanan  alim və tədqiqatçılar təsdiq edir.
 Mikrosoftun yaradıcısı Bill Geyts özünün “İrəliyə yol”(The Road Ahead, 1995) 
və “Fikir sürətli biznes” (Business @ the Speed of Thought,1999) kitablarında bu 
məsələyə toxunmuşdur. O belə bir fikri vurğulayır ki, “əgər keçən əsrin 80-ci illərində 
uğur  qazanmağı  təmin  edən  həlledici  amil-keyfiyyət,  90-cı  illərdə-reinjinirinq 
(reengineering -fəaliyyət və proseslərin fundamental şəkildə yeniləşdirilməsi)idisə, 
hazırkı XXI əsrin fundamental konsepsiyası-çağırışlara operativ cavabları mümkün 
edən sürətdir. Bu da sırf texniki məsələ olmayıb,  ilk növbədə düşüncə məsələsidir. 
Başqa sözlə deyilsə, “gecikən geridə qalır”. Sürətlə ayaqlaşmaq üçün informasiya-
kommunikasiya    texnologiyalarının  (İKT)  tətbiqini  ən  zəruri  şərt  hesab  edən 
B.Geyts onları hər bir təşkilatın “Elektron Sinir Sistemi” (E-nervous system (ENS) 
adlandırır. “XXI əsrdə uğurların  açarı məhz bununla mümkündür”.
Digər məşhur alim Ken Hadsonun müəllifi olduğu «Sürətli düşüncə»  (Speed 
thinking)  kitabında  “Sürətli  qalib  gəlir!”  tezisi  əsasında,  yeni-generativ  bir 
düşüncə forması kimi-kollektivin,  qrupun və ya şəxsin  fikirləşmək, yaratmaq, 
qərar vermək və həll etmək templərini sürətləndirmək yolları araşdırılmışdır
35
. 
Kreativ düşüncə texnologiyaları sahəsində Böyük Britaniyada yaşayan Malta 
əsilli, ixtiraçı, psixoloq, yazıçı və yaradıcı təfəkkür sahəsində ekspert Edvard de 
Bononun  adını  da  qeyd  etmək  lazım  gəlir.  O,»Ağlın  fəaliyyət  prinsipləri»  adlı 
tədqiqatında belə qənaətə gəlir ki, yaradıcılıq istənilən insanda potensial şəklində 
mövcuddur və onun  reallaşması müəyyən vərdişlərə və texnikaya yiyələnməyi 
tələb edir.Uzun illərin təcrübəsi olmadan həmin texnika və metodlara yiyələnməklə 
əksər insanlar lazım olan məqamda öz potensial və intuisiyasını səfərbər edərək 
qərarlar qəbul edə bilərlər.  
E.de Bono “lateral düşüncə” (lateral thinking-qəfil, kənar, “paralel” düşüncə) 
anlayışını  elmə  gətirmiş,  düşünmək  qabiliyyətini  kiçik  yaşlarından  öyrətməyin  
mümkünlüyünü göstərmişdir. 2009-cu ildə “Avropa Kreativlik və İnnovasiyalar 
ilinin”  (European  Year  of  Creativity  and  Innovation  2009)  27  səfirindən  biri 
seçilən Bononun 57 kitabı dünyanın 34 dilinə tərcümə edilmişdir. Dünyanın 20 
ölkəsinin  məktəblərində  Bononun düşüncə təlimi  orta məktəb kurrikulumlarına 
daxil edilmişdir.
Oksford, Cembric, London və Harvard universitetlərində mühazirələr oxuyan 
E.de Bono ABŞ-ın «Feniks Texnologiyanın İnkişafı Universiteti»ndə “Da Vinçi 
Düçüncə  Professoru”  dur.    Hazırda  o,  doğulduğu  Maltada  “Ümumdünya  Yeni 
Düşüncə Mərkəzi”nin yaradılmasına başlamışdır və onu müasir dünyada  bir  növ  
“İntellektual Qırmızı Xaç” funksiyasını daşıyacaq  qurum kimi təsvir edir.
36
35 http://www.speedthinking.com/
36 http://edwdebono.com/ ; http://effectivethinking.me/plans?ref=1

---

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
60
1.12. Ekspert dəyərləndirmələrinin qiyabi forması - Delfi metodu
 
Əyani  beyin  hücumu  metodu  ilə  müqayisədə  qiyabi  metod  (dəyərləndirmə-
ekspertizalar) ciddi təşkilatı hazırlıq və müəyyən vaxt tələb edir. Qiyabi ekspert 
dəyərləndirmələri arasında  ən geniş yayılanı-Delfi metodudur. Delfi metodu XX 
əsrin  50-ci  illərində  məşhur  beyin  mərkəzi  «RAND  Korporasiyası»tərəfindən 
hərbi-strateji  problemlərin  həlli  məqsədi  ilə  hazırlanmışdır.  Müəllifləri-O.
Helmer, T.Qordon və N.Dolkidir. Metodun işlənib ərsəyə gəlməsi dövlət orqanları 
tərəfindən himayə edilmişdir. 
Metodun  adı  antik  yunan  şəhəri  Delfinin  adından  götürülmüşdür.
37
  Bu  adın 
seçimi bir simvol kimi,dövlət idarəçiliyndə ekspert biliklərinin faydalı olmasını 
ifadə  edirdi.  Delfi  metodunun  birinci  mərhələsi-müzakirəsi  və  həlli  vacib  olan 
problemlər dairəsinin, sualların (soraqça)  müəyyən edilməsidir.  Ekspertlər onları 
cavablandırıb qaytardıqdan sonra 2-ci mərhələ başlayır. Soraqçanın əvvəlkindən 
fərqlənən  yeni variantı hazırlanır. Verilən cavablar (dəyərləndirmələr) 4 meyar 
əsasında qiymətləndirilir.
Cədvəl . Beyin hücumunda irəli sürülən ekspert təkliflərinin qiymətləndirilməsi 
meyarları  (X.Linston və M.Turoffa görə)
38
Meyar
Qiymətləndirmə 
variantı
Cavablarda verilən təkliflərin təxmini 
xarakteristikası 
Səmərəlilik
Çox səmərəlidir
Müstəqil qərar verilərkən istifadə edilərsə
müsbət nəticəyə malik ola bilər
Səmərəlidir
Digər təkliflərlə birlikdə istifadə edilərsə
müsbət nəticəyə malik ola bilər
Qeyri-səmərəlidir
Mənfi nəticəyə malik ola bilər
Son dərəcə
qeyri-səmərəlidir
Onun reallaşdırılması son dərəcə təhlükəli
nəticələrə gətirə bilər
37 Buradakı Apollon məbədi gələcəkdən xəbər verən kahini ilə (ing.-oracle) məşhur idi. Kahinə təkcə sakinlər
deyil, hakim siyasi elitaların təmsilçiləri də hər hansı problemlərini həll etmək üçün müraciət edirdilər.
38 http://www.academia.edu/2064226/The_Delphi_Method//Harold A. Linstone, Murray Turoff. The Delphi
Method Techniques and Application. 2002.

---

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
61
Həyata
keçirilməsi
Tam gerçəkləşə bilər
Gerçəkləşməsi üçün heç bir maneə yoxdur
Gerçəkləşməsi
mümkündür
Yenidən işlənmə və müəyyən hissələrin
daha da dəqiqləşdirilməsini tələb edir
Gerçəkləşməməsi
mümkündür
Bəzi məqamlar aydınlaşdırılmayıb,
reallaşdırma zamanı müəyyən çətinliklərin
olması mümkündür
Gerçəkləşməsi tamamilə
mümkün deyil
Təklif işləməyəcək
Mövcud
problemə
yanaşma
dərəcəsi
Çox yüksəkdir
Təklif bir çox qoyulan məsələləri həll edir
Yüksəkdir
Təklif problemə uyğundur, lakin onun
reallaşması ikinci dərəcəli xüsusiyyətə
malikdir
Aşağıdır
Təklifin problemli vəziyyətə təsiri zəifdir,
onun reallaşması prioritetləri çox aşağıdır
Son dərəcə zəifdir
Təklifin problemə heç bir aidiyyəti yoxdur
Təklifə inam
səviyyəsi
Tamdır
Təklifin səhf olması riski azdır, ona daxil olan
bütün nəticələr düzgündür. Son qərar ona
əsaslanmalıdır
Yüksəkdir
Təklifin səhf olması ilə bağlı bəzi risklər
mövcuddur. Təklifdə bəzi əlavə və
dəyişikliklər edilməklə son nəticənin onun
üzərində qurulması arzu ediləndir
Aşağıdır
Təklif risklidir. Son nəticənin onun üzərində
qurulması arzu edilməzdir, lakin buradakı
bəzi ideyaları istifadə etmək olar
Son dərəcə aşağıdır
Təklifin səhf olması ehtimalı çox yüksəkdir
və buna görə də o qəti şəkildə ləğv
edilməlidir

---