AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
71
donorlar qismində çıxış edirlər. Xarici maliyyə mənbələri sırasında ən çox–
Amerikanın USAID, USIA, NED və Qərbi Avropanın TACIS, EIDHR fondları
var. Təsadüfi deyil ki, mövcud olduğu ilk illərdə analitik mərkəzlərin böyük
əksəriyyəti beynəlxalq fondların qrantlarından və Dünya Bankı (WB), BMT-nin
İnkişaf Proqramı (UNDP), Amerikanın Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi (USAID)
və Böyük Britaniyanın Beynəlxalq İnkişaf üzrə Departamenti (DFID) kimi iri
təşkilatlarla ikitərəli müqavilələr vasitəsi ilə maliyyələşmişlər. Beyin mərkəzlərinin
maliyyələşməsinə daha bir yeni- innovasion yanaşma bütün dünyada tətbiq edilən
haldır. Onun əsas mexanizmi: müsabiqə və sosial sifarişlərdir.
Qeyd edildiyi kimi, beyin mərkəzləri özləri nəhəng kapitala malik olan
fondlara (trusty) malik olurlar və bu halda onların dövlət maliyyəsinə ehtiyacları
olmur.
Bəzi hallarda bu fondlar müxtəlif məqsədlərlə küllü məbləğdə-100 minlərlə
dollar vəsaiti şəffaflıq olmadan müvafiq beyin mərkəzlərinə ayırırlar. Bunun da
vergidən yayınmasına və büdcənin mənimsənilməsinə sərf edildiyi bəhs edilən
ölkədə hazırda geniş müzakirə mövzusudur.
45
Amerikada ABM-nin maliyyələşməsi barədə təsəvvür əldə etmək üçün onların
büdcələrini ümumi mənzərəsinə nəzər salmaq faydalı olar.
RAND Korporasiya və bir sıra başqa beyin mərkəzləri birbaşa Konqres
tərəfindən maliyyələşir və hələ ötən əsrin 60-cı illərindən hər il onlara 300 milyon
dollar vəsait ayrılır. Korporasiyanın illik büdcəsi — 110 milyon dollar, faktiki
büdcəsi 10-12 milyard dollar təşkil edir. RAND-ı maliyyələşdirən təşkilatlatlar
arasında ABŞ hökuməti ilə yanaşı-Yaponiya və Böyük Britaniya Hökumətləri də
var. Yaxud Brukinqs İnstitutunun illik büdcəsi 60 milyon, faktiki büdcəsi isə 200
milyon dollardan artıqdır. Urbanistika İnstitutunun (Urban Institute)-55 milyondur.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Harvard Universitetinin büdcəsi, bir çox dövlətlərin
illik büdcəsindən çox olub 34.9 milyard ABŞ dollarıdır.
Avropa
Başqa inkişaf etmiş ölkələrdə də beyin mərkəzlərinin fəaliyyəti üçün əlverişli
şərait və qanunvericilik bazası mövcuddur.
Almaniyada maliyyələşmə mənbələri olduqca rəngarəng olub ənənəyə
çevrilmişdir.
Bir sıra Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrində “1 faiz qaydası”nda
45 http://my.firedoglake. com/rebekahwilce/2013/04/ 04/state-policy- network-the-right-wing-think-
tanks-spinning-disinformation-and-pushing-the-alec-agenda-in-the-states/Hundreds
of Thousands of
Dollars Distributed to Right Wing State Think Tanks without Disclosure By: New Resource Details “Think
Tanks” Tanking Americans’ Rights
AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
72
subsidiyalaşdırmanı bir forma kimi tətbiq edilir. Yerli bələdiyyə və idarəetmə
orqanlarının dövlət büdcəsindən aldığı vəsaitlərin bir qisminin sosial sifarişlərə
və xidmətlərə xərclənməsi mexanizmləri işlənib həyata keçirilir.
2007-ci ildə Avropa Şurasının Nazirlər Komitəsi Avropada qeyri-hökumət
təşkilatlarının hüquqi statusuna dair Tövsiyələr qəbul etmişdir.
46
Tövsiyələrin “
Maliyyələşmə və dövlət dəstəyi” bölməsində qeyd edilir ki, qeyri-
hökumət təşkilatlarının yaranmasına və fəaliyyətinə dövlət dəstəyi çərçivəsində
hər cür yardım göstərilməlidir. Dövlət dəstəyinin forması müxtəlif və çoxşaxəli
ola bilər. Buraya birbaşa maliyyələşdirmə, vergilərdən və başqa rüsumlardan
azad etmə, eləcə də ayrı-ayrı özəl təşkilatların və şəxslərin xeyriyyəçiliynin
qanunvericiliklə stimullaşdırılması aiddir. (Avropa Şurasının Nazirlər Komitəsinin
Tövsiyələri,maddə 57).
Qeyd edilən Tövsiyələrdə başlanğıc şərt kimi qeyri-kommersiya təşkilatlarının
fəaliyyətinin təməl prinsipləri əsas götürülür.Tövsiyələr Avropa Şurasına üzv
olan bütün dövlətlər üçün zəruri hüquqi sənəd sayılır. Sənəd ictimai birliklərin
fəaliyyətinin səmərəliliyinin artırılması üçün minimal standartları müəyyən edir.
Tövsiyələr müstəqil sənəd olmayıb, qarşılıqlı anlaşma haqqında Memorandumla
birlikdə tətbiq edilir. Tövsiyələrdə əgər demokratiyanın prinsiplərinə zidd olan
hallar baş verərsə ictimai birliklərin qeydiyyata alınmasına məhdudiyyət barədə
maddə də əksini tapmışdır.
Çində beyin mərkəzləri başlıca olaraq dövlət tərəfindən maliyyələşir. 1998-99-
cu illərin islahatlarından sonra Çin Elmlər Akademiyası meqastruktura çevrilir və
ona elmi-tədqiqat sahəsində həm maliyyə, həm də maddi-texniki baza baxlmlndan
nəhəng səlahiyyətlər verilir.
Müxtəlif dövlət strukturlarında tədqiqatların maliyyələşdirilməsi üçün
sahəvi
qanunverici sənədlər- “İnformasiya-analitik Mərkəzi haqqında Qaydalar”, “Elmi
analitik Mərkəzlər haqqında qaydalar” və s. sənədlər qəbul edilir.
Məsələn,
Rusiyada sahəvi qanunvericiliklərdə analitik mərkəzlərin yaranması
nəzərdə tutulmuşdur. Yaxud da, hərbi təhlükəsizlik sahəsində xarici təcrübəni də
nəzərə almaqla yeni «beyin mərkəzləri» şəbəkəsini, yardıcı laboratoriyaları,analitik
qrupları yaratmaq haqda sərəncamlar qəbul edilmişdir.
Rusiya alimləri beynəlxalq təşkilatlar və xarici dövlətlərlə münasibətlərdə
xarici siyasət qərarlarının hazırlanması və həyata keçirilməsinin keyfiyyətini
artırmaq, dövlətin vahid xarici siyasət xəttini həyata keçirmək və tədqiqatların
koordinasiya etmək məqsədi ilə “
Strateji tədqiqatların koordinasiyası idarəsini”
yaratmaq və maliyyələşdirmək mexanizminə imkan verən
xüsusi Qanun
hazırlanması üçün Dumaya müraciət etmişlər.
46 http://associationline.org/ru /guidebook/action/read/chapter/11