Fəsil 18. İNstitusional-sosioloji İSTİqamət sosial iNstitusionaliZMİn meydana gəLMƏSİ VƏ mahiYYƏTİ

§ 8. "MÜVAZİNƏTLİ QÜVVƏLƏR" VƏ "SƏNAYE

CƏMİYYƏTİ" NƏZƏRİYYƏLƏRİ. PLAN VƏ BAZAR
50-ci illərdə ABŞ-nın görkəmli filosof-alimi C.Gelbreyt özünün "Amerika kapitalizmi. Müvazinətli qüvvələr konsepsiyası" kitabını çap etdirdi. Bu nəzəriyyənin çıxış nöqtəsi ondan ibarət idi ki, müasir kapitalizm iri korporasiyaların əlində cəmləşən və təmərküzləşən iqtisadi güc bazar mexanizmi rəqabəti vasitəsilə kapitalizmi öz-özünə nizamlaması vasitəsini itirmişdir.

C.Helbreytə görə iri korporasiyalar sözün geniş mənasında güclü inhisar təsirinə məruz qalmışlar və inhisar gəliri getdikcə dar çərçivəyə alınır. O göstərirdi ki, az miqdarda olan satıcılar rəqabətin gücü ilə fantastikaya (ximera) çevrilirlər. Təkmil rəqabətin gücü ilə bir-birinə əks olan satıcı-inhisarlarla alıcı -inhisarlar arasında müvazinətli qüvvələr yaradır. Lakin onların mənafeləri bir-birinə ziddir: inhisarçı -satıcılar çalışırlar ki, baha satsınlar, inhisarçı -alıcılar isə ucuz almağa cəhd göstərirlər.

C.Helbreyt yazırdı ki, hər iki tərəfdən olan qüvvələr razılıq əsasında müvazinət yaradırlar və belə bir müvazinətli qüvvələr prosesi müasir kapitalizmi nizamlayan həlledici amilə çevrilir. Məhz buna görə də müasir kapitalizm inhisarların yaranmasının qarşısını almamalıdır. Xalq təsərrüfatının bütün sahələrində, xüsusilə pərakəndə ticarət sahəsində inhisarların yaranmasına dövlət şərait yaratmalıdır.

Bu səbəbdəndir ki, C.Helbreyt antitrest qanunvericiliyinə qarşı çıxırdı. Çünki antitrest qanunları müvazinətli qüvvələrə qarşı durur və onlara maneçilik törədir. Lakin o belə bir fikri də vurğulayırdı ki, yüz faizli inhisarlar haqqında olan qanun qüvədə qalsın. Ticarət və sənaye sahələrində olan belə inhisarlara tam oliqopoliya hüququ verilsin (yəni tam azadlıq).

C.Helbreytin konsepsiyasına görə iqtisadiyyatda "müvazinətli inhisar qüvvələri" nə qədər güclü çıxış etsələr iqtisadiyyatın da öz-özünü avtomatik idarə edilməsi güclənər və nəticədə isə iqtisadiyyata ümumi nəzarət məhdudlaşar, planlaşmaya da ehtiyac qalmaz. O iddia edirdi ki, "müvazinətli qüvvələrin" fəaliyyətinə heç kim maneəçilik etməsə o zaman dövlətin iqtisadiyyata nüfuz etməsinə ehtiyac qalmaz.

C.Helbreyt eyni zamanda onu da qeyd edirdi ki, "müvazinətli qüvvələr" bəzən lazımi səviyyədə fəaliyyət göstərmir, bəzən də elə hallar olur ki, heç fəaliyyət göstərmir. Onda dövlətin iqtisadiyyata qarışması zəruridir. Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, C.Helbreytin fikrincə, dövlət də "müvazinətli qüvvələr" kimi çıxış edir. Onun fikrincə, həmkarlar ittifaqları da "müvazinətli qüvvələr" kimi çıxış edir, çünki həmkarlar ittifaqının iş qüvvəsinin satışı üzərində inhisarı mövcuddur.

Qeyd edək ki, "müvazinətli qüvvələr" konsepsiyası mahiyyət etibarilə tələb və təklif arasında olan münasibətləri ifadə edir və üç halda fəaliyyət göstərmir: 1) tələb təklifi üstələyəndə (kapitalist tsiklinin yüksəliş fazasında). Bu zaman alıcılar arasında rəqabət güclənir və qiymətlər qalxır. C.Gelbreyt qəbul edir ki, alıcıların "müvazinətli qüvvələri" tələbin artması ilə yox olur. 2) təklif tələbi üstələyən zaman (iqtisadi böhranlar dövrü): bu proses daxilində satıcılar arasında olan rəqabət kəskinləşir, kartel tipli müqavilələr öz əhəmiyyətini itirir və qiymətlər aşağı düşür. Və ya da inhisarlar süni olaraq istehsalı azaldırlar. Bu zaman qiymətlər ya əvvəlki səviyyələrində saxlanılır, ya da qiymətlər qaldırılır. 3) Dövlətin simasında inhisarlar yaranır, dövlət inhisarlardan hərbi vəsaitlər və materiallar alır.

C.Helbreytə görə belə vəziyyət bazarda qiymətlərə güclü təsir göstərir və nəticədə qiymətlər aşağı düşür. Bu proses hərbi resurslar istehsalı üçün daha səciyyəvidir.

Real həqiqətdə silahlanma prosesində qiymətlər artır. Müasir kapitalizmdə xüsusi inhisarlar ziddiyyət təşkil etmirlər, çünki dövlət xüsusi inhisarlarla əməkdaşlıq edirlər.

Qeyd edək ki, iri miqyaslı sənaye sahələrində olan inhisarlaşma (avtomobil, tütün və s.) bütün pərakəndə ticarəti əlinə alır, inhisarlaşmayan və nisbətən az inhisarlaşan sahələrdə (kənd təsərrüfatı, ağac emalı, kömür sənayesi və s.) və inflyasiya şəraitində "müvazinətli qüvvələr" yaranmır.

ABŞ kənd təsərrüfatında külli miqdarda olan fermer təsərrüfatları ölkə miqyasında təmərküzləşən sənaye inhisarlarına qarşı dururlar. İri inhisarlar bir tərəfdən kənd təsərrüfatı maşınlarının satıcıları kimi, digər tərəfdən isə kənd təsərrüfatı xammalının alıcıları kimi çıxış edirlər. Bu münasibətlə C.Helbreyt qeyd edir ki, Amerikanın kənd təsərrüfatında "müvazinətli qüvvələri" yaratmaq cəhdi uğur qazanmır, çünki təchizat kooperasiyaları ABŞ-da fermerləri birləşdirə bilmir. Ölkə miqyasında birləşə bilməyən fermerlər arasında rəqabət də güclənir.

C.Helbreytin "müvazinətli qüvvələr" nəzəriyyəsi rəqabət mübarizəsini əvəz etmir. Rəqabət bazar sistemində daima fəaliyət göstərir, lakin inhisarlar rəqabətə müqavimət göstərsə də rəqabət iqtisadiyyatın hərəkətverici qüvvəsi kimi qalırlar.

Burjua siyasi iqtisadının nəzəriyyəçiləri "sənaye cəmiyyəti" konsepsiyası da yaratmışdır. Bu nəzəriyyəyə görə ön plana maşınlı texnika və iri sənaye istehsalı keçirilir. Bununla əlaqədar olaraq inkişaf etmiş kapitalizm sistemi ilə sosialist (keçmiş) ölkələri eyni tipli "sənaye cəmiyyətləri" adlandırılır. "Sənaye cəmiyyətləri" nəzəriyyəsi 50-ci illərdə meydana gəlmişdir. Bu konsepsiyanın yaradıcıları C.Helbreyt, U.Rostou, R.Aron, S.Kuznets və başqalarıdırlar.

"Sənaye cəmiyyətləri" nəzəriyyəsinin yaradıcıları insan cəmiyyətinin inkişafının əsasını texniki iqtisadi amillərdə görürlər. Məsələn, U.Rostou (bu haqda ətraflı şərh bu fəslin dördüncü paraqrafında vermişik) göstərir ki, artıq kapitalizmdə "Ümumxalq rifah dövləti" mövcuddur. U.Rostou azad rəqabətin hökm sürdüyü dövrdə olan "sənaye cəmiyyəti " ilə "müasir sənaye cəmiyyəti" arasında heç bir fərq görmür. Burada inhisarçılıq şəraitində fəaliyyət göstərən sənaye cəmiyyəti nəzərdə tutulur.

Fransız alimi R.Aron göstərir ki, sənaye cəmiyyətləri inkişafın mərhələləridir, eyni zamanda coğrafi, tarixi və demokratik amillərin inkişafı olduğu üçün hər bir mərhələnin özünə uyğun olan müxtəlif sosial-iqtisadi strukturları vardır.

R.Aron belə bir nəticəyə gəlir ki, cəmiyyətin sənayeləşdirilməsinin həlledici amili maşın texnikasının tərəqqisi və əmək məsuldarlığı əsasında sənaye istehsalının artmasıdır. O, kapitalizmi və sosializmi "sənaye cəmiyyətinin" iki müxtəlif forması alandırmışdır.

Amerika alimi C.Helbreyt "sənaye cəmiyyətinin" əsasını ənənəvi olaraq istehsalın üç amili nəzəriyyəsində görür. O, istehsalın üç amili nəzəriyyəsini "sənaye sisteminə" uyğunlaşdırır. C.Helbreyt iddia edir ki, bir zamanlar torpaq istehsalın əsas amili idi, buna görə də bütün iqtisadi və siyasi hakimiyyət torpaq sahiblərinin əlində olmuşdur. Sonralar isə belə bir amil kapital oldu və sonralar kapital az tapıldığı üçün, nisbi artıqlığa malik olduğuna görə həlledici istehsal amilini ixtisaslı adamlar qrupu, istehsalı təşkil edənlər (hakimiyyət də bu adamlara məxsusdur) oynamağa başladılar.

C.Helbreytin fikrincə hakimiyyət "texniki strukturların" əlindədir. O qət edirdi ki, ixtisaslaşmış biliklər və onların koordinasiyası (əlaqələri) iqtisadiyyatın həlledici amili rolunu oynayır.

C.Gelbreyt belə bir nəticəyə gəlir ki, müasir kapitalizmin ziddiyyətləri tam mənası ilə aradan qaldırıla bilər və nəhayət kapitalizm səmərəli planlaşdırma sisteminə, "adekvat sənaye" sisteminə keçə bilər (bu haqda ətraflı fikir aşağıda veriləcəkdir).

20-30-cu illərdə iqtisadiyyata dövlətin nüfuz etməsi tərəfdarları ilə mühüm gücə malik olan, dərin intellektual ənənələri olan neoliberal məktəb, konservativ iqtisadi fikir nümayəndələri arasında mühüm əhəmiyyət kəsb edən fikir mübadiləsi gedirdi.

Şumpeter kimi, neoliberallar da cəmiyyətdə baş verən yeni təmayülləri - iri korporasiyaların artmasını, sahibkarların funksiyalarının institusionallaşdırılmasını, dövlət nəzarətini - kapitalizm sisteminin dağılması kimi qiymətləndirirdilər. Onlar azad rəqabət vasitəsilə müəyyən olunan bazar strukturlarının əsaslarının qırılmasından qorxurdular. Eyni zamanda onlar istəmirdilər ki, dövlətin nizamlayıcı fəaliyyəti olsun. Onlar bir də belə bir ideyadan qorxurdular ki, mərkəzləşdirilmiş planlı sistem yarana bilər.

İqtisadçı - liberallar isə aşağıdakı mühüm və prinsipial problemi müzakirə edirdilər: bazarın planlaşdırma tərəfindən inkar edildiyi şəraitdə resurslardan səmərəli istifadə etmək olarmı? Mübahisələr 30-cu illərdə daha da dərinləşmişdi. Bu qəbildən olan ideyaların səbəbkarları L.Mizes və F.Xayek idilər.

Onlar belə bir fikir irəli sürürdülər: tarixi formalardan fərqli olmayaraq hər bir cəmiyyətdə ümumi iqtisadi qanunauyğunluqlar fəaliyyət göstərir. Bu qanunauyğunluqlar əmtəə istehsalına və bazar münasibətlərinə əsaslanır. Onların fikrincə tələb və təklifin bazar mexanizmi vasitəsilə bir-birinə uyğunlaşması əsasında qiymətin əmələ gəlməsi qiymətlərin obyektiv surətdə yaranmasının yeganə vasitəsidir və bunun əsasında da resursları səmərəli bölmək olar.

Neoliberalizmin nümayəndələri olan iqtisadçılar iddia edirdilər ki, iqtisadiyyatın mərkəzdən (bazarın iştirakı olmadan) səmərəli surətdə nizamlanması qeyri-mümkündür, çünki həm təmərküzləşdirilmiş hakimiyyətin, həm də planlaşdırıcı orqanların qiymətin simasında olan heç bir meyarı (kriteriya) yoxdur.

Onların fikrincə qiymət tələbin həqiqi həcmini müəyyən edir və bunun da əsasında resursların optimal bölgüsü həyata keçirilir. Neoliberalların fikrincə o yerdə ki, azad bazar yoxdur, orada qiymət mexanizmi də yoxdur, qiymət mexanizmi olmadan iqtisadi hesablamalar sistemi də ola bilməz. Onların fikrincə, qiymət mexanizmi olmasa mərkəzdən həyata keçirilən planlaşdırma sistemi qeyri-səmərəlidir. Neoliberallar yazırdılar ki, minlərlə əmələ gələn qiymətlər bir-birinə qeyri-proporsionaldır, bu qiymətlər tələbin elastiklik normasından asılı olacaqlar. Eyni zamanda qiymətlərə istehsalın yerləşdirilməsi və istehsal metodlarının dəyişməsi təsir edəcəkdir.

İqtisadçı-neoliberallar sosializm üçün bir mühüm və prinsipial əhəmiyyət kəsb edən fikir də irəli sürmüşdülər: istehlak seçiminin azadlığını nə cür təmin etməli, səmərəli iqtisadi fəaliyyət stimulunu nə cürə qorumalı, belə bir sistemdə texniki tərəqqini necə təmin etməli.

Qeyd edək ki, Mizes və Xayek qiymətin əmələ gəlməsi prosesində bazar mexanizminin rolunu və resurslardan səmərəli istifadə olunmasını düzgün qiymətləndirirdilər. Lakin bazarın təshih edilməsini, nizamlanan bazar sisteminin ola biləcəyini, müxtəlif bazar strukturlarının fəaliyyət göstərə biləcəyini qəbul etmirdilər.

Azad rəqabət dövrünün kapitalizmini ideallaşdıraraq azad sahibkarlığa qayıtmaq istəyən neoliberallara (xüsusilə Mizes və Xayek) kapitalizmdə baş verən transformasiya hadisələri maneəçilik edirdi. Bu hadisələrə aşağıdakıları daxil etmək olar: mülkiyyətin korporativ formasının hökmranlığı şəraitində kapitalizmin qarışıq iqtisadiyyat sisteminə keçməsi, dövlətin nizamlayıcı fəaliyyəti, sahibkarlığın təşkilində plüralizm, rəqabətin və planlaşdırmanın bir-birini məhv etməməsi, rəqabətin və planlaşdırmanın yeni tipli bazar yaratması və s.

Neoliberalların belə bir fikrini də vurğulamaq məqsədə uyğun olardı ki, onlar iqtisadiyyatın nizamlanmasını və planlaşdırılmasını tənqid etsələr də, ümumiyyətlə, dövlətin iqtisadiyyata nüfuz etməsinin əleyhinə çıxış etmirdilər. Neoliberallar göstərirdilər ki, dövlətin məqsədyönlü hazırlayacağı tədbirlər rəqabətə əsaslanan bazarın funksiyasının fasiləsiz həyata keçirilməsinə xidmət etməlidir.

Neoliberallar göstərirdilər ki, hər hansı bir dəyişikliyə uyğunlaşan xüsusi təşəbbüs barədə olan dəyişməz qanunçuluğa, tələb olunan mühitə uyğunlaşan mərkəzləşdirilmiş idarəçilik arasında olan fərqi diqqət mərkəzindən qaçırmaq olmaz. Onların fikrincə, elə bir metod işləyib hazırlamaq lazımdır ki, bu metod daxilində "oyun qaydalarına" riayət edilsin və bu qaydalar xüsusi kapitalın fəaliyyəti üçün də "xarici şəraiti" təmin etsin.

İnstitusionalizm məktəbinin mühüm istiqamətlərindən biri də "iqtisadi bərabərlik" və iqtisadi tarazlıq nəzəriyyəsidir. İqtisadi bərabərlik dedikdə, bütün cəmiyyət üzvlərinin eyni hüquqi münasibətlər daxilində iqtisadi bərabərliyi, iqtisadi tarazlıq dedikdə isə təkrar istehsal prosesinin mexanizminin təhlil edilməsi nəzərdə tutulur.

İqtisadi tarazlıq nəzəriyyəsinin əsasını üç konsepsiya - son faydalılıq, son məhsuldarlıq və tələb-təklif təşkil edir. İqtisadi tarazlıq nəzəriyyəsinin iqtisadi-riyazi modelləri tərtib edilir ki, bu modellər də son faydalılıq, son məhsuldarlıq, tələb və təklif nəzəriyyələrinin təhlilinə əsaslanan sintezlərə söykənir.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, iqtisadi tarazlıq nəzə­riy­­yəsini Amerika alimləri C.Xiks və P.Samuelson, Qərbi Av­ropa iqtisadçıları F.Edcuort, U.Cevons, A.Marşall ya­rat­mışlar. Bu nəzəriyyə siyasi iqtisadın Lozan məktəbi ilə əlaqə­dardır. Digər tərəfdən, iqtisadi tarazlıq nəzəriyyəsi yeni klassik (neoklassik) məktəbin sintezinə əsaslanır.

Sosial-iqtisadi baxımdan iqtisadi tarazlıq nəzəriyyəsi istehlakçının, müxtəlif siniflərin və sosial qrupların vəhdətinə, müəyyən iqtisadi hadisələrin sabitliyinə və ya da bu iqtisadi sabitliyin qismən dəyişməsinə əsaslanan konsepsiyadır.

İqtisadi tarazlıq nəzəriyyəsi iqtisadi - riyazi modelləşdirmə nöqteyi-nəzərindən dəyişən kəmiyyətlərin qarşılıqlı olaraq yerinə yetirilməsinin müəyyən edilməsi amillərinə söykənir. Belə bir şərait daxilində iqtisadi tarazlıq maksimum və ya minimum vəziyyətində olan iqtisadi göstəricilərlə xarakterizə olunur.

İqtisadi tarazlıq nəzəriyyəsi aşağıdakı sosial-iqti­sadi strukturlarla müəyyən olunur: bir tərəfdən istehsal amilləri - əmək, kapital və torpaq qruplaşdırılır; digər tərəfdən isə kapitalistlər, fəhlələr və torpaq sahibləri və ya mülkiyyətə malik olmayan bilavasitə sahibkarlar, yəni istehsalı təşkil və idarə edənlər. Belə bir struktur məh­sulun bütün sferalarda - əmtəə bazarlarında reallaşdırılmasının əsa­sı­nı təşkil edir və eyni zamanda hər bir strukturun tələb və təklifinin formalaşdırılmasının özünəməxsus mən­bə­lə­ri var; məsələn, 1) hər bir sahibkar üçün maksimum mənfəət mənbəyi; 2) hər bir istehlakçının öz gəliri daxi­lin­də maksimum faydası; 3) hər bir istehlakçının gəliri­nin və onun istehlak şeyləri üzərində olan tələbinin bərabərliyi; 4) istehsal amilləri vahidlərinin verdiyi gəlirin bərabərliyi və ya proporsionallığı, onların son məhsuldarlığı; 5) tələb və təklifin bərabərliyi.

Ümumi iqtisadi tarazlıq haqında ilk konsepsiyanı M.Valras yaratmışdır. M.Valrasın yaratdığı iqtisadi tarazlıq barədə olan riyazi modeli abstrakt xarakter daşıyır. İqtisadi tarazlıq haqqında yaradılan M.Valrasın abstrakt-riyazi modeli məhsul istehsalının bütün çeşidlərini özündə əks etdirir, tələb və təklifi tam mənası ilə nəzərə alar (məhsul çeşidləri üzrə); digər tərəfdən, hər bir əmtəə üzrə tələb və təklifin bərabərliyi bütün əmtəələrin qiymət funksiyası əsasında müəyyən olunur. Nəticə etibarilə əmtəələrin miqdarı ilə onların qiyməti arasında olan qarşılıqlı təsir nəticəsində tələb və təklif bərabərləşir.

Siyasi iqtisad elmində M.Valrasın bu modelini təkmilləşdirmək üçün bir neçə cəhdlər həyata keçiril­miş­dir. M.Valrasın modelinin təkmilləşdirilmiş variantını Xiks-Allen yaratmışlar ki, ümumi tarazlığı burada üç qrup tənlik sistemi müəyyən edir: Birinci tənlikdə hər bir istehlakçının gəlirinin məhdud kəmiyyət daxilində onun maksimum fayda əldə etməsi işıqlandırılır. İkinci tənlikdə istehsal olunan məhsulun miqdarının və xarak­te­ri­nin məhdudluğundan asılı olaraq hər bir sahibkarın maksimum mənfəət əldə etməsi şərh edilir. Üçüncüdə isə əmtəələrin bütün çeşidləri üzrə tələb və təklifin bərabər­ləşməsi əsasında mənfəətin satış və alış qiyməti arasında olan fərq kimi formalaşması ifadə olunur.

Beləliklə, qeyd edək ki, ümumi iqtisadi tarazlıq sistemi bütün sahibkarlar üçün olan optimal mənfəət ilə bütün istehlakçılar üçün olan optimal faydalılıq arasında əldə olunan uyğunluğa əsaslanır.

İtisadi tarazlığın mühüm tərəflərindən biri də tələb və təklif kateqoriyalarıdır. Tələb və təklif bazar iqtisadi sisteminin ünsürü olub bazarda, əmtəə tədavülü dairəsində fəaliyyət göstərir.

Tələb dedikdə, bazara çıxarılan əmtəələrin istehlakı, təklif dedikdə isə satılmaq üçün bazara gətirilən əmtəələr nəzərdə tutulur. Tələb və təklif bazarın hərəkətverici qüvvəsidir. Təkrar istehsal prosesində tələb və təklifin belə bir rolu onun yerinə yetirdiyi iqtisadi və sosial funksiyalar ilə müəyyən olunur. Tələb və təklifin funksiyalarından biri, istehsalın inkişafı və bu inkişaf prosesində istehsal amillərinin proporsional bölüşdürülməsini aşkar etməkdən ibarətdir. Bütün istehsal sahələrində təzahür oluna biləcək disproporsionallıq bazarda, tələb və təklif əlaqələrində özünü büruzə verir.

Tələb və təklif arasında olan uyğunsuzluq tədavül prosesinə mənfi təsir göstərir və nəticədə həm ümumi iqtisadi tarazlıq, həm də bazar tarazlığı pozulur.

Tələb və təklifin iqtisadi funksiyalarından biri də ondan ibarətdir ki, bu qanun (tələb və təklif qanunu) bazar qiymətlərini, daha dəqiq desək, bazar qiymətlərinin bazar dəyərinə yaxınlaşması və ya uzaqlaşmasını nizamlayır. Tələb və təklif təkrar istehsalın başlanğıcı və sonu arasında əlaqələndirici funksiyanı da yerinə yetirir. Tələb və təklifin belə bir funksiyası istehsal ilə istehlak arasında olan bazar münasibətlərini ifadə edir. Tələb və təklif eyni zamanda satıcılar ilə alıcılar arasında olan münasibətləri də əks etdirir.

Qərb iqtisadi fikir tarixində tələb və təklif nəzəriyyəsi xüsusi yer tutur. Bu nəzəriyyəyə görə, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, əmtəənin dəyəri və qiyməti tələb və təklifin dəyişməsi ilə müəyyən olunur. Məsələn, əgər tələb təklifi üstələyərsə, qiymət artar, əksinə, təklif tələbdən artıq olarsa o zaman qiymətlər aşağı düşər.

Belə bir konsepsiyanın yaranması əmək-dəyər nəzəriyyəsi ilə əlaqədardır. Çünki bu konsepsiyanın yaradıcıları tələb və təklifi mübadilə sferası və bazar münasibətlərilə bağlayırlar.

Tələb və təklif nəzəriyyəsinin ilk yaradıcılarından biri J.B.Sey olmuşdur. J.B.Sey qiyməti və dəyəri həm tələb və təklifin arasında olan nisbətlə, həm də faydalılıqla əlaqədar olaraq izah edirdi. İngilis iqtisadçısı Q.D.Makleod dəyəri bazar qiyməti ilə əvəz edərək belə bir nəticəyə gəlirdi ki, qiymət hər-hansı bir hadisə daxilində tələb və təklifə tabedir. M.Valras isə bu konsepsiyanı riyazi metodlarla əlaqəli şəkildə izah edirdi.

M.Valrasa görə tələb və təklif arasında olan nisbət qiymətin əsas amili idi.

Bir çox Qərb iqtisadçı - alimləri, o cümlədən K.Menger, E.Bem-Baverk, F.Vizer, A.Marşall tələb və təklif nəzəriyyəsini son faydalılıq və istehsal xərcləri nəzəriyyələrilə əlaqələndirirdilər.

Bu nəzəriyyənin davamçısı kimi 70-ci illərdə P.Sa­­muel­son çıxış edirdi. O, A.Marşallın nəzəriy­yə­si­ni inkişaf etdirərək göstərirdi ki, tələb və tək­lif istehsal xərcləri və son faydalılıq nəzəriy­yə­lərin­dən asılıdır. P.Samuelson bu nəzəriyyəni neoklassik sintez adlandırırdı. P.Samuelson iddia edirdi ki, istehsal xərcləri qiymət sisteminə təsir etdiyi kimi təklifə də həmin dərəcədə təsir göstərir.

FƏSİL 19. AZƏRBAYCANDA İQTİSADİ

FİKRİN İNKİŞAFI
§I. XIX ƏSRİN İKİNCİ YARISINDA AZƏRBAYCANIN

İQTİSADİ FİKRİ
XIX əsrin ikinci yarısında yaşamış mütəfəkkir və yazıçıların əsərlərində maarifçilik və milli dirçəliş ideyaları üstünlük təşkil edir. Bu ilk növbədə M.F.Axundovun, H.B.Zərdabinin, N.B.Vəzirovun və başqalarının iqtisadi görüşlərində özünü büruzə verir. Həmin dövrün mütəfəkkirləri öz zəmanəsinin tələblərinə uyğun olaraq Azərbaycanın iqtisadiyyatında və mədəniyyətində geriliyin səbəblərini araşdırır, milli dirçəliş yollarını tapmağa və göstərməyə çalışırlar. Bu dövrün mütərəqqi ziyalıları qəzet məqalələrində ("Əkinçi qəzeti"), fəlsəfi və ədəbi əsərlərində İslam Şərqinin, o cümlədən Azərbaycanın ictimai-iqtisadi həyatındakı geriliyin, primitivliyin, vaxtı keçmiş qaydalara aludəçiliyin başlıca səbəblərini xalqın savadsızlığında, xurafat və cəhalətin beyinlərdə kök salmasında və s.-də axtarırdılar.

Bununla yanaşı həmin dövrdə Azərbaycanın görkəmli maarifçi xadimləri milli şüurun və milli iqtisadiyyatın yüksəldilməsi üçün mühüm nəzəri və əməli təkliflər yürütmüşlər. Onlar Avropanın qabaqcıl iqtisadiyyatına və texnikasına yiyələnməyi tövsiyə edir, əkinçiliyin, maldarlığın, ticarətin yeni üsullarla qurulmasını və idarə edilməsini təbliğ edirdilər.

M.F.Axundov və N.B.Vəzirov Qərb iqtisadçılarının əsərlərindəki nəzəri fikirlərdən istifadə etmiş, onların Azərbaycanda da inkişaf etdirilməsinin tərəfdarları olmuşlar. Bu "İqtisadiyyat" və onun əhatə etdiyi hadisə və proseslərdə öz əksini tapmışdır. Buna baxmayaraq o dövrdə çar imperiyasının müstəmləkəçilik siyasəti və onun acı nəticələri ən çox Azərbaycan iqtisadiyyatının birtərəfli inkişafında və onun malik olduğu zəngin resursların sorulub aparılmasında özünü göstərirdi.

XX əsrdə baş verən ictimai-siyasi hadisələr isə Azərbaycanda xeyli jurnal, qəzet və sair mətbuat orqanlarının yaranmasına, milli partiya və cərəyanların meydana çıxmasına təkan vermişdir. Bu dövrün zəngin mətbuatının, böyük mütəfəkkir, alim, şair, yazıçı və ictimai xadimlərinin gördüyü işləri, irəli sürdükləri ideya və fikirləri iqtisad elmi və onun tarixi baxımından araşdırmaq, öyrənmək tələb olunur.

Azərbaycanda iqtisadi fikrin inkişafına həsr olunan bu mövzuda XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın iqtisadi fikri, XX əsrin əvvəllərində və sonrakı illərdə marksist iqtisadi təliminin Azərbaycanda yayılması və iqtisadi ədəbiyyatda şərhi, başa vurduğu XX əsrin 50-60-cı və 70-80-cı illərində Azərbaycan iqtisadçıları tərəfindən iqtisadi qanunların fəaliyyəti və istifadə mexanizminin tədqiqi, habelə XX əsrin 90-cı illərində və bazara keçid dövründə Azərbaycanın iqtisadi fikrindəki dəyişiklik, onun iqtisadi ədəbiyyatda, dövlət siyasətində əksi məsələləri şərh edilir.

XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan xalqının həyatında iqtisadi fikir və ideyalar məzmunca zəngin, miqyasca daha ətraflı olmuşdur. Azərbaycan xalqının həyatının rəngarəngliyi iqtisadi fikrin özünün rəngarəngliyinə və zənginliyinə səbəb olur. Bu da bütövlükdə iqtisadi fikrin müxtəlif cərəyan və istiqamətlərə bölünməsində əks olunur. Deməli, bu haqda olan mənbələrə¹ əsasən iqtisadi fikir və cərəyanları aşağıdakı üç qrupa bölmək olar:

birinci qrupa, iqtisadi fikrin antifeodal istiqaməti və cərəyanları;

ikinci qrupa, iqtisadi fikrin klassik burjua, xırda burjua cərəyan və istiqamətləri;

üçüncü qrupa isə marksist-leninçi iqtisadi fikir və cərəyanlar aid edilməlidir.

XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın iqtisadi fikiri M.F.Axundov (1812-1878), H.B.Zərdabi (1837-1907), N.B.Vəzirov (1854-1926) və başqa görkəmli mütəfəkkirlərin adı ilə bağlıdır. Onlar ölkədə sənayenin inkişaf etdirilməsi, kooperativ birliklər və kənd təsərrüfatı banklarının təşkili, istehsal və həvəsləndirmə metodlarının yaxşılaşdırılması, işçilərin ixtisas səviyyəsinin yüksəldilməsinə dair sırf iqtisadi səciyyəli ideyaların müəlliflərindəndirlər.

XIX əsrin ikinci yarısından Azərbaycan mütəfəkkirlərinin iqtisadi-sosial fikirləri başlıca olaraq demokratik səciyyə ilə özünü nümayiş etdirir. Bu öz növbəsində həmin dövrdə yaşamış mütəfəkkir və yazıçıların əsərlərində maarifçilik və milli dirçəliş ideyalarında üstünlük təşkil edirdi. Bu baxımdan da M.F.Axundovun, H.B.Zərdabinin və N.B.Vəzirovun iqtisadi fikir və baxışları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Bu dövrün mütəfəkkirləri qəzet və məqalələrində ("Əkinçi" qəzeti), fəlsəfi və ədəbi əsərlərində ən çox Azərbaycanın iqtisadi inkişafının fikir və ideyalarını tərənnüm edərək o dövrdə istehsal (məhsuldar) qüvvələrin artırılması, xalqın və onun müxtəlif zümrələrinin böyük əksəriyyətini təşkil edən kəndlilərin həyat səviyyəsi, xalqın həqiqi azadlığı naminə söylənilən iqtisadi-sosial fikirlər, xalqın mütərəqqiliyə doğru tərəqqisini ifadə edən ideyalar idi.

Bunların hamısı barədə söylənilən iqtisadi-sosial fikirlər obyektiv səviyyəyə və keyfiyyətə malikdir. Yeri gəlmişkən bir daha qeyd edək ki, həmin mütəfəkkirlər iqtisadiyyat üzrə mütəxəssislər olmadıqları üçün onlardan bu sahənin peşəkarlığı səviyyəsində tələbkarlıq etmək düzgün olmaz. Şübhəsiz onlar həmin dövrün ictimai inkişafının iqtisadi qanunauyğunluqlarını bu sahənin peşəkar mütəxəssisləri kimi verə bilməzdilər. Lakin bununla belə onlar cəmiyyətin iqtisadi-sosial həyat hadisələrini və proseslərini izləyir, yeri gəldikcə onları öz əsərlərində məharətlə əks etdirmişlər. Onların əsərlərində çoxlu terminlərin, iqtisadi kateqoriyaların adı çəkilir. Həm də bunlar sadəcə olaraq qeyd olunmur, daşıdıqları məna əksər hallarda ətraflı izah olunur.

Bunlardan iqtisad elmi, o cümlədən siyasi-iqtisad, məhsuldar qüvvələr, mülkiyyət münasibətləri, natural təsərrüfat, istehsalın məqsədi, həyat səviyyəsi, tələbat, istehsal, əmək, əmək bölgüsü, kollektiv əmək, dəyər, kapital, əmtəə, bazar, tələb və təklif, faiz, ssuda (borc), maliyyə, böhran, iflas, vergi, mənfəət, rəqabət, qənaət, istismar və s. bir çox iqtisadi anlayışları göstərmək olar.

Azərbaycanın məşhur yazıçı - dramaturqu, filosofu və ictimai xadimi olan M.F.Axundov 1812-ci ildə Şəki şəhərində anadan olmuş, 1878-ci ildə Tiflisdə vəfat etmişdir. O, 1834-cü ildə Tiflisdə Qafqaz canişininin dəftərxanasında tərcüməçi vəzifəsində işləməklə bərabər, eyni zamanda Azərbaycan və fars dillərində dərs deyir və ədəbi yaradıcılığa başlayır. 1850-1856-cı illər arasında 6 komediya yazıb-yaradıb. Dahi mütəfəkkir bu əsərlərdə Azərbaycanın sosial-iqtisadi həyatını bu və ya digər dərəcədə əks etdirmişdir.

M.F.Axundov "Sərgüzəşti-mərdi-xəsis" ("Hacı Qara") komediyasında bəzi qiymətli iqtisadi fikirlər yürüdür. O, 1857-ci ildə yazdığı "Aldanmış Kəvakib" povestində Azərbaycanda feodal-patriarxal münasibətlərinin dağılması prosesinə və dövlət qurumunun demokratikləşdrilməsinə dair ideyalar irəli sürür. Onun çoxsaylı əsərləri sırasında "Hindistan şahzadəsi Kəmalüddövlənin öz dostu İran şahzadəsi Cəlalüddövləyə yazdığı üç məktub və Cəlalüddövlənin ona göndərdiyi cavab məktubu" (qısa adı "Kəmalüddövlə məktubları") traktatı xüsusi ilə ayrılır. Bu və başqa əsərlərində o, dərin, fəlsəfi ideyalar nümayiş etdirməklə bərabər, o dövrün sosial-iqtisadi fikirlərinin işıqlandırılması sahəsində qiymətli töhfə vermişdir.

M.F.Axundov əhalinin, bütövlükdə ölkənin yoxsulluq və dilənçiliyini kütlələrin mədəni geriliyində və savadsızlığında, ölkənin təsərrüfat həyatının pozulduğunda, iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin idarə edilməsinin yaramaz şərait və üsullarında görürdü. O, kənd təsərrüfatı, əkinçilik, ticarət, maldarlıq, bostançılıq və s. işlər haqqında düzgün təsəvvür olmadığına görə, təsərrüfatı yaxşı idarə etməyə kömək edə bilən kitabların yoxluğuna acıyırdı.

"Üç məktub"un müəllifi ölkənin iqtisadi inkişafı üçün yolların qaydaya salınmasına böyük əhəmiyyət verirdi. Bu haqda o yazırdı: "... millət və rəisi - millət hərgiz dərk edə bilmir ki, məmləkətin abad olmağa və ticarətin rəvacı və millətin fəqrdən azad olmağı üçün təmiri-türüq əlzəm və sailin birisidir".²

Maddi nemətlərin istehsalı üçün ictimai əməyin düzgün bölgüsü və ölkənin əmək ehtiyatlarından tam istifadə edilməsinin zəruriliyi haqqında məsələ M.F.Axundovun diqqətindən yayınmamışdır. Onun fikrincə, İranda iqtisadi gerilik nəticəsində, buna görə də əmək ehtiyatlarından tam istifadə etməyin mümkün olmaması nəticəsində bir çox adamlar qazanc dalınca başqa ölkələrə getməyə və "yad ölkələrdə alçaldıcı həyat keçirməyə" məcbur olurlar.

M.F.Axundov özünün "İnsan tələbatları haqqında" adlı əsərində ictimai əməyin düzgün bölgüsü məsələsini ictimai əməyin müxtəlif sahələri arasında müəyyən proporsiyanın nəzərə alınması məsələsi ilə bağlayırdı. O, düzgün olaraq belə hesab edirdi ki, bu prinsipin pozulması zəruri olan yaşayış vasitələrinin bəzilərinin çox, digərlərinin isə az istehsal edilməsinə səbəb olur.

M.F.Axundovun iqtisadi tədqiqatı sübut edir ki, o, kapitalizmdə istehsalla istehlak arasındakı ziddiyyəti başa düşür və onun fikrincə burjua ölkələrində istehsal edilən əmtəələrin miqdarı xalq kütlələrinin tələbindən artıq olur ki, bu da mütləq böhrana gətirib çıxarır. Özünün "Hekayət" əsərində yazır ki, "Altmış il bundan əqdəm Firəngistanda, xüsusən ingilis məmləkətində... xalq biaram karxanalar yapmağa və sənaye işlətməyə iqdəm edib az müddətdə külli - aləmin ehtiyaclarına kafi miqdardan bəməratib ziyadə əqmişə və əmtəə hazır edib, Firəngistanda və sair əqalimdə hərə şəhərin bazar və karvansaralarını ənva və əqsam əşya ilə doldurdular. Və bu aləmin məalından saf qafil idilər və hərgiz xəyallarına xütur etmirdi ki, bu işin nəticəsi aqibət ərbabi-tənxahın iflasına bais olacaqdır".³

Lakin kapitalizmin inkişaf qanunları haqqında məlumatı olmadığına görə, o, ifrat istehsal böhranlarının əsas səbəbini aça bilməmişdir. Onun fikrinə görə bu böhranlar sadəcə olaraq istehsalla istehlak arasında uyğunsuzluq nəticəsində meydana gəlmişdir.

M.F.Axundovun əsərlərində cəmiyyətdə bərabərlik ideyası mühüm yer tutur. Adamların yoxsulluq və məhrumiyyətlərinin səbəbini zəhmətkeşlərin mülkiyyətinin müstəbidlər tərəfindən mənimsənilməsində görür və bu işdə varlı sinfin sadiq xidmətçiləri kimi ruhaniləri günahlandırırdı. Onun fikrincə müstəbid və ruhanilər zorakılıq və xalq malını talan etməyə qadirdilər. Bu səbəbdən də o, zəhmətkeşlərin ruhən və cismən azad edilmələri zəruriyyətini tələb edirdi. Lakin M.F.Axundovun ictimai inkişafın qanunlarını dərk etmək sahəsində dünyagörüşünün məhdudiyyəti ona, zəhmətkeşlərin mülkiyyət hüququ ideyalarını necə və hansı əsaslar üzərində həyata keçirməyi başa düşməyə imkan verməmişdir. Bununla belə, həmin məsələnin qoyuluşunda onun böyük xidməti olub və Azərbaycanda ictimai-iqtisadi fikrin inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir.

1860-cı illərin ortalarından başlayaraq rus inqilabçı demokratlarının və Qərbi Avropa maarifçilərinin qabaqcıl ideyalarının qüvvətli təsiri altında dahi mütəfəkkir zəhmətkeş kütlələr üçün xalis maarifpərvər və müdrik hökmdarın insanpərvərliyinə inamı haqqında öz əvvəlki ideyasını rədd edir. O, öz ideyalarında daha prinsipial olur. Əgər "Aldanmış Kəvakib"in meydana çıxdığı dövrdə o, zülm edənlərlə zülmkarlar arasında sazişə gəlməyi mümkün hesab edirdisə, "Üç məktub" əsərində isə o, bu məsələdə daha kəskin və düzgün mövqe tutur.

Beləliklə, Axundov özünün 1871-ci ildə Mirzə Yusif Xana məktubunda yazırdı ki, "zülmü yox etmək üçün iki vasitə vardır: ya zülmkar zülm etməkdən əl çəkməli, ya da məzlumlar zülmə dözməyərək özləri onu məhv etməlidirlər. Ağıl söyləyir ki, zülmü yox etmək üçün başqa yollar yoxdur... on min illərlə mütəfəkkirlər, alimlər, şair zülmkarlığı yox etmək üçün zülmkara nəsihət etməyi və məsləhət verməyi kifayət görürdülər. lakin çoxlu təcrübə göstərir ki, belə cəhətlər faydasızdır və bu yolla yer üzündə zülmü məhv etmək olmaz... Deməli, zülmü yox etmək üçün zalıma nəsihət vermək lazım deyil, əksinə, məzluma demək lazımdır ki, nə səbəbə sən qüvvə və bacarıqda zülmkardan qat-qat üstün olduğun halda, ona acizanə dözürsən? Oyan və zülmü alt-üst et".⁴

M.F.Axundov patriarxal - feodal quruluşunun az ömür sürəcəyinə möhkəm inanır və zəhmətkeşlərin qanını soranlara müraciət edərək, zülm edilən xalqın kəskin intiqamı ilə onları qorxudurdu. Nəcib ideyalarla ruhlansa da o, yenə xalq işinə hansı sinfin rəhbərlik edəcəyini göstərə bilmirdi. Bütün bunlar göstərir ki, dahi mütəfəkkir özünün şər və haqsızlığa qarşı çoxillik mübarizəsi nəticəsində "üç məktub"un yarandığı dövrdə demokratik-maarifçi cəbhəsində duran böyük mütəfəkkirdir.

Beləliklə, XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın ictimai-iqtisadi geriliyi dahi mütəfəkkirə iqtisadi fikir və ildeyaları tam aşkarlamağa imkan vermirdi. M.F.Axundovun iqtisadi baxışlarının məlum tarixi məhdudiyyətləri ona, ictimai ideyaların xarakterinin ictimai varlıq tərəfindən müəyyən edildiyini və bu ideyaların yaranması mənbəyini cəmiyyətin maddi istehsal şəraitində axtarmaq lazım gəldiyini başa düşməyə imkan verməmişdir. Məhz buna görə də o, özünün parlaq ideyalarına və mütərəqqi cəhdlərinə baxmayaraq, zəmanəsinin bir çox vacib ictimai-iqtisadi problemlərini düzgün həll edə bilməmişdir.

M.F.Axundovun ardıcılı və müasiri olan H.B.Zərdabi Azərbaycanın maarifpərvər demokratı, publisisti və ictimai xadimi kimi əsərlərində, məqalələrində xalqımızın iqtisadi-sosial həyatına dair çoxlu qiymətli fikirlər söyləmişdir.

XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan xalqının iqtisadi fikrini dərindən öyrənmək üçün M.F.Axundovla yanaşı, görkəmli maarifçi, ictimai xadim, publisist və pedaqoq H.B.Zərdabinin iqtisadi görüşləri böyük əhəmiyyət kəsb edir. O, 1865-ci ildə fizika-riyaziyyat fakültəsini müvəffəqiyyətlə bitirdiyi Moskva Universitetinin yetirməsidir. H.B.Zərdabi Rusiyada inqilabi hərəkatın gücləndiyi və Çernışevskinin xalqı qüdrətli səsi ilə üsyana çağırdığı illərdə ideyaca möhkəmlənmişdir.

H.B.Zərdabi iqtisadi inkişaf və burjua münasibətlərinin sürətlə genişləndiyi və cəmiyyətin ziddiyyətlərinin son dərəcə kəskinləşdiyi bir şəraitdə yaşayıb yaratmışdır. O, 1842-ci ildə Zərdabda anadan olmuş və 1907-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir. 1866-cı ildə Moskva Dövlət Universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsinin ədəbiyyat şöbəsini bitirmişdir. O, məşhur demokratik "Əkinçi" qəzetinin banisi və redaktoru olmuşdur. Bu qəzetin 1875-1877-ci illərdə, yəni qısa müddətdə, cəmi üç il fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq Azərbaycanın mədəni həyatında çox böyük rolu və əhəmiyyəti olmuşdur. O bir neçə vaxt "Kaspi" qəzetinin redaktoru da olmuş və "Həyat", "Dəbistan" (Bakı), "Obzor", "Novoe obozrenie" (Tiflis), "Zemledelçeskaya qazeta" (Peterburq), və başqa qəzet redaksiyaları ilə fəal əməkdaşlıq etmiş, çoxsaylı məqalələr çap etdirmişdir. Bu məqalə və yazılarında o, özünün hərtərəfli biliyini və demokratik görüşlərini parlaq surətdə təcəssüm etdirmişdir.

Bu dövrdə Bakı sürətlə Qafqazın ən böyük sənaye mərkəzinə çevrilirdi ki, həmin illərdə sənayeinin yaranması və neftçilər ordusunun inqilabi hərəkatının artması H.B.Zərdabinin iqtisadi görüşlərinin formalaşmasına və inkişafına bilavasitə təsir göstərmişdir. Öz dünyagörüşü etibarilə maarifçi demokrat olan H.B.Zərdabi bütün şüurlü fəaliyyəti dövründə xalqın maariflənməsi uğrunda və Azərbaycanda iqtisadiyyatın, mədəniyyətin inkişafı uğrunda gərgin mübarizə aparmışdır. Onun elmi fəaliyyətinin mərkəzində zəhəmtəkeşlərin ağır ictimai-iqtisadi vəziyyəti və bu vəziyyətdən çıxış yollarını axtarmaq məsələsi olmuşdur.

H.B.Zərdabinin iqtisadi görüşləri əsasən onun çıxardığı və redaktoru olduğu "Əkinçi" qəzetinin səhifələrində öz əksini tapmışdır. O dövrdə ölkədə ictimai-iqtisadi geriliyin əsas səbəbini o, Azərbaycanın sənaye cəhətdən geriliyində görürdü. Onun göstərdiyi kimi doğma ölkə iqtisadi cəhətdən əcnəbi dövlətlərdən asılıdır. Bu da ölkədə istehsal edilən ipəyin, pambığın, yunun tacirlər tərəfindən ucuz qiymətə əcnəbilərə satılmasına və xaricdə isə əcnəbi müəssisələrdə həmin xammallardan hazır məhsul istehsal olunmasına, sonra həmin məhsulların Azərbaycanda satmaq üçün qaytarılmasına və baha qiymətə satılaraq əcnəbilərin böyük mənfəət götürməsinə şərait yaradırdı.

Bakının sənaye müəssisələrinin sürətlə əcnəbilərin öz əllərinə keçirmələri faktı da H.B.Zərdabinin diqqətindən yayınmamışdır. O, 1906-cı ildə "Həyat" qəzetinin beşinci nömrəsində nəşr edilmiş məqaləsində həyəcanla qeyd edirdi ki, ticarət sahəsində ağalıq edən əcnəbilər onun vətənin bir çox müəssisələrini də öz əllərinə keçirmişlər. Əcnəbi inhisarlarının Bakı neft mənbələri sahəsində həyata keçirdikləri işğalçı siyasətlərini nəzərdə tutaraq o, acı hisslərlə yazırdı: "Mədəni qonşular hər gün irəliyə addımlayaraq bizim mülk və malımızın ağaları olurlar. Tezliklə biz onların rəncbərləri və mallarını daşıyan arabaçılar olacağıq".⁵

Həmin illərdə Nobel, Rotşeld, Vişad və b. əcnəbi sahibkarlar Sabunçu, Suraxanı, Balaxanı və s. neft sahələrini daha çox öz əllərinə keçirirdilər. Onlar bu yerlərdə yaşayanları öz arabaçı və qara fəhlələrinə çevirirdilər. Əcnəbilərin qul ağalığından vətəni azad etmək üçün o, öz həmvətənlərinə (milli sahibkarlara) və fabriklər, zavodlar açmağı təklif edirdi.

H.B.Zərdabi təsərrüfatın bütün sahələrində, o cümlədən əkinçilikdə maşınlı texnikanın tətbiq edilməsi arzusu ilə yaşayırdı. O, texnikaya əməyi yüngülləşdirən və onun məhsuldarlığını artıran mühüm amil kimi baxırdı. Buna görə də o Bakı-Tiflis dəmir yolu tikintisinin böyük iqtisadi əhəmiyyətini düzgün qiymətləndirmişdir.

H.B.Zərdabi Azərbaycanın iqtisadi inkişafı üçün Avropa ölkələrinin təcrübəsindən istifadə etməyin böyük əhəmiyyətini göstərmişdir. O, yerli tacir və sənayeçiləri avropalılar kimi müxtəlif şirkətlər yaratmağa dəvət edirdi. Bu halda o yazırdı: "Əcnəbi tacirlər elm ilə ticarət etdiyinə külli nəfhilər götürürlər. Məsələn, böyük şirkətlər və kompaniyalar bina edib külli dadisətədlər edərlər, buxar gəmiləri və qeyri-saxlarlar, maşınlar bina edirlər".⁶

H.B.Zərdabi kəndin ağalarını və kənd təsərrüfatının normal inkişafına böyük bəla olan möhtəkir və sələmçilərin barışmaz düşməni idi. O, möhtəkirlərə böyük nifrət bəsləyərək yazırdı: "Elə ki, kənd təsərrüfatı məhsullarının yığımı başlayır, möhtəkirlər quzğun kimi kəndlərə daraşır, məzənnə qoyur və məhsulları almağa başlayırlar: borclular müqavilə üzrə öz borclarını ödəmək üçün məhsullarını onlara məzənnə ilə verməli olurlar. Heç olmasa onların özlərinin müəyyən etdiyi məzənnə ilə alver vicdanla düzgün olsa idi yaxşı olardı. Lakin burada ölçüdə, çəkidə hesabda nə qədər istəsəniz fırıldaq var".⁷

Kənd əkinçilərinin həyatını yüngülləşdirmək üçün H.B.Zərdabi onlara məsləhət görürdü ki, barama, pambıq və b. məhsulları möhtəkirin xidməti olmadan, münasib qiymətə satmaq üçün müxtəlif şirkətlər təşkil etsinlər. O, kəndlilərə məsləhət görürdü ki, sələmçilərə qarşı mübarizə etmək üçün pay qoymaqla ipotek bankları yaratsınlar. O, öz əsərlərində kooperasiyanın müxtəlif formalarının üstünlüyündən danışarkən kənd əkinçilərini birgə əməyə dəvət edirdi. H.B.Zərdabi heç yerdə torpaq və istehsal vasitələri üzərində xüsusi mülkiyyətin ləğv edilməsi və onların ictimailəşdirilməsi zərurətindən bəhs etməmişdir. O, sadəcə olaraq zəhmətkeşləri birgə istifadə etmək üçün öz istehsal vasitələrini birləşdirməyə dəvət edirdi. Buna görə də kollektivizm haqqındakı ideyaları onun bazar təsərrüfatına müsbət münasibət bəslədiyini göstərirdi.

H.B.Zərdabinin iqtisadi görüşlərində kollektiv əmək və təsərrüfatın birgə idarə edilməsi haqqındakı fikri mühüm yer tutur. O, əmək və istehsalın ictimai xarakterini qeyd edərək maddi nemətlər yaradılmasının əsas şərtlərini insanlar arasındakı ünsiyyət, birlik və qarşılıqlı razılıqda görürdü. O göstərirdi ki, əks-təqdirdə, insanların yaşaması üçün vəsait əldə etmək mümkün deyildir. H.B.Zərdabi insanlar arasında ictimai əmək bölgüsünün təşkilinə yüksək qiymət verir və hesab edirdi ki, bunsuz bu və ya digər istehlak predmetlərinin istehsalını lazımi dərəcədə qaydaya salmaq mümkün deyildir. Ölkədə əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsinə və adamların işlə təmin olunmasına, ölkədə köçərilərin oturaq həyata keçirilməsi problemlərinə müstəsna dərəcədə böyük əhəmiyyət verirdi. Onun fikrincə oturaq həyat tərzinə keçmək cəhdlərində köçərilər dövlət torpaq idarələri tərəfindən hər cür maneələrə rast gəlirlər.

Beləliklə, H.B.Zərdabi əsərlərində irəli sürülmüş bir sıra qiymətli nəzəri müddəalar içərisində onun tələbin səviyyəsi ilə əmtəələrin qiymətləri arasındakı qarşılıqlı əlaqə haqqındakı fikri böyük elmi maraq doğurur. Otkup sisteminin ləğvindən sonra Bakı neftinin qiymətinin kəskin dəyişilməsini və neft yataqları olan torpaqların azad satılmasına keçidi şərh edərək göstərirdi ki, tələbin səviyyəsi əmtəələrin qiymət səviyyəsini müəyyən edir. O, həm də dəyər qanunu, hərəkət mexanizmi məsələlərinə toxunur və onu düzgün başa düşdüyünü nümayiş etdirir.

XIX əsrin II yarısında Azərbaycanda iqtisadi fikrin görkəmli nümayəndələrindən biri də N.B.Vəzirovdur. H.B.Zərdabi kimi o da vətən sənayesinin inkişaf etdirilməsi, kooperativ birliklər və kənd təsərrüfatı banklarının təşkili, istehsal və həvəsləndirmə üsul və metodlarının yaxşılaşdırılması, işçilərin ixtisas səviyyəsinin yüksəldilməsinə dair sırf iqtisadi səciyyəli ideyaların müəlliflərindən biri hesab edilir.

XIX əsrin ikinci yarısında və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın görkəmli maarifçilərindən, dramaturq və publisist olan N.B.Vəzirov 1854-cü ildə Şuşa şəhərində anadan olmuş və 1926-cı ildə vəfat etmişdir. O, 1878-ci ildə Petrovski-Razumovski adına Moskva Əkinçilik Akademiyasını (indiki Tmiryozev adına Kənd Təsərrüfatı Akademiyasını) bitirmişdir.

O, çoxlu sayda dram əsərləri yazmışdır ki, bu əsərlərdə N.B.Vəzirov o dövrdə Azərbaycan kəndində feodal-patriorxal münasibətlərinin qalıqlarından bəhs etmiş və ona qarşı fikrini bildirmişdir. O, tüfeylilərin, xalqı soyanların Bakı neftini vəhşicəsinə soyub aparanların həyatını, bəzi iqtisadi münasibət məsələlərini real təsvir etmişdir. O, iqtisadi təmayüllü "Əkinçi" (1875-1877) qəzetinin səhifələrində siyasi iqtisadın bir çox problemlərinə diqqət yetirmiş və hətta bu elmin predmetinə tərif vermişdir.

H.B.Zərdabi siyasi iqtisadı "elmi dadistel" (kommersiya haqqında elm) hesab etmişdirsə, N.B.Vəzirov "bəhrəm zəhmətlik elmi" (həmzəhmətlik elmi), "elmi qənaət pometiki" (vaxta qənaət sənətkarlığa dair elm) adlandırmışdır.

Azərbaycanın digər görkəmli maarifçi xadimləri kimi N.B.Vəzirov da mili şüurun və milli iqtisadiyyatın yüksəldilməsi üçün mühüm nəzəri və əməli təkliflər də irəli sürmüşdür. O, Avropanın qabaqcıl texnologiyasına və texnikasına yiyələnməyi tövsiyə edərək, əkinçiliyin, maldarlığın, ticarətin yeni üsullarla qurulmasını və idarə edilməsini təbliğ etmişdir.

M.F.Axundov kimi o da öz əsərlərində Qərb iqtisadçılarının əsərlərindən, nəzəri fikirlərindən istifadə etmiş, onların Azərbaycanda da inkişaf etdirilməsinin tərəfdarı olmuşdur. Onun əsərlərində "İqtisadiyyat" elminin öyrəndiyi predmet və onun əhəmiyyəti də öz əksini tapmışdır.