Fəsil 18. İNstitusional-sosioloji İSTİqamət sosial iNstitusionaliZMİn meydana gəLMƏSİ VƏ mahiYYƏTİ

§4. İQTİSADİ MƏNAFELƏRİN AHƏNGDARLIĞI
İqtisadi təlimlər tarixinin, xüsusilə Amerika iqtisad məktəbinin əsas istiqamətlərindən biri iqtisadi nəzəriyyələrin ahəngdarlığı konsepsiyasıdır. Bu nəzəriyyənin görkəmli nümayəndələri - ABŞ-da Q.Ç.Keri, Fransada isə F.Bastia idilər.

F.Bastia fikirlərini özünün əsəri olan "İqtisadi harmoniya" (1850) kitabında şərh etmişdir Bu kitabında və digər əsərlərində F.Bastia yazırdı ki, sosial ziddiyyətlər yoxdur və müasir cəmiyyət (onun yaşadığı əsr) ən gözəl təkmilləşdirilmiş, möhkəm, ümumdünyəvi və ədalətli assosiasiyadır. O, dəyərin obyektiv məzmununu (dəyərin əmtəə istehsalı prosesində yaradılması) inkar edirdi. F.Bastia dəyəri dəyərlilik kateqoriyası kimi izah edirdi. O iddia edirdi ki, dəyərlilik mübadiləyə daxil olan iki xidmət arasındakı münasibətdir. F.Bastia yazırdı ki, dəyərlilik anlayışı o zaman meydana gəlmişdir ki, insan öz yaxın adamına müraciət edərək bunu mənim üçün et, mən də sənin üçün sənə zəruri olanı edərəm.

F.Bastia sübut etməyə çalışırdı ki, istehsal dəyər yaratmaq xidməti göstərsə də bu prosesdən kapitalistlər, fəhlələr və əkinçilər kənara çıxmırlar. Çünki fəhlələr, kapitalistlər və əkinçilər istehsal dairəsində bir-birlərinə xidmətlər göstərirlər. F.Bastiaya görə kapitalistin gəliri olan mənfəət kapitalın istehlakının bir hissəsi olub kapitalistə mükafat kimi verilir, yəni kapitalın istehlak olunmayan hissəsi ona pay şəklində çatır. Torpaq rentasını isə o, kapitala olan faiz hesab edirdi.

F.Bastia iddia edirdi ki, torpağa qoyulan kapital əkinçilərin və onların əcdadlarının göstərdiyi xidmətlərə renta gətirir Çünki əkinçilər alicənab hərəkət edərək torpağı becərirlər, ona qayğı göstərirlər, nəticədə də renta alırlar.

F.Bastia iqtisadi harmoniya kateqoriyasını həm istehsala, həm də bölgü münasibətlərinə tətbiq edirdi. Bununla Bastia qət edirdi ki, məhsul yaradılan zaman kapitalistin payı aşağı düşür, fəhlənin payı isə artır. Onun fikrincə harmoniyanı ancaq o poza bilər ki, dövlət insanlar arasında olan münasibətlərə qarışsın. O, rəqabətin məhdudlaşması əleyhinə çıxış edirdi, sahibkarlıq fəaliyyətinə tam azadlıq verilməsinin tərəfdarı idi. Onun bu ideyaları o demək idi ki, kapitalizmin inkişafına heç nə maneəçilik etməməlidir.

İqtisadi mənafelərin ahəngdarlığı (harmoniya) nəzəriyyəsinin digər variantı ABŞ-da meydana gəlmişdi və onun yaradıcısı Q.Ç.Keri idi. O, özünün çoxsaylı əsərlərində təkcə kapitalizmə deyil, ABŞ-ın cənubunda mövcud olan qul əməyinə də bəraət qazandırırdı.

Q.Keri sübut etməyə çalışırdı ki, cəmiyyətdə həqiqi və əsl mənafeylərin hamısının tam ahəngdarlığı mövcuddur. Onun mənafelərin harmoniyası nəzəriyyəsinin əsasını "Bölgü qanunu" təşkil edirdi. Q.Keri yazırdı ki, "elmin müəyyən etdiyi qanunlar içərisində ən gözəl qanun o qanundur ki, bu qanun insan cəmiyyətində bütün siniflərin real və həqiqi mənafelərinin tam ahəngdarlığını müəyyən edir".

Q.Keri özünün "Mənafeylərin ahəngdarlığı" (1878) kitabında göstərirdi ki, təbii ahıngdarlıq əhali artımının idarə olunmasında təzahür etdiyi kimi, yaşayış vasitələrində, hökmdarların həyat tərzində də, lendlordların, icarədarların, kapitalistlərin, fəhlələrin, plantasiya sahiblərinin və qulların həyatında da təzahür edir.

F.Bastiadan fərqli olaraq Q.Keri proteksionizmi müdafiə edirdi. Q.Kerinin mənafelərin ahəngdarlığı konsepsiyasının sosial təyinatı ondan ibarət idi ki, o, sahibkarları və plantasiya sahiblərini, fermerləri və digər sinifləri müdafiə edirdi.

İqtisadi mənafelərin ahəngdarlığı nəzəriyyəsinin tərəfdarlarından biri də ABŞ iqtisad məktəbinin nümayəndəsi F.Uoker idi. O, XIX əsrin ikinci yarısında yaşamışdır.

F.Uoker öz əsərlərində yazırdı ki, mənfəət əmək haqqından çıxılan hissə deyildir. Çünki mənfəət bütövlükdə sahibkarlar tərəfindən yaradılır. F.Uokerin fikrincə, mənfəət rentadır və onun kəmiyyəti sahibkarın bacarığından, qabiliyyətindən asılıdır. F.Uokerə görə fəhlələr əmək haqqı alırlar ki, bu da onların əməyinə bərabərdir.

Mənafelərin ahəngdarlığı nəzəriyyəsinin təbliğ edilməsində daha incə metoddan istifadə edən XIX əsrin ikinci yarısında yaşayan Amerika iqtisadçısı Q.Corc olmuşdur. Onun fikrincə, iqtisadi böhranların, işsizliyin və əhali kütlələrinin yoxsulluğunun səbəbi heç də kapitalizmin mahiyyətindən və məzmunundan irəli gələn qanunlar deyildir. Belə bir vəziyyətin olması torpaq mülkiyyətinin təmərküzləşdirilməsinin nəticəsidir. Torpaq mülkiyyətinin təmərküzləşdirilməsi prosesində sahibkarlar ictimai tərəqqinin məhsulu olan rentanı mənimsədikləri üçün ahəngdarlıq pozulur.

Mənafelərin ahəngdarlığı nəzəriyyəsini sonralar Amerika iqtisadçı - alimi B.Klark inkişaf etdirmişdir. O, özünün "Sərvətin bölüşdürülməsi" (1899) kitabında yazırdı ki, əmək haqqı əməyin son məhsuldarlığı ilə, faiz ilə kapitalın son məhsuldarlığı ilə müəyyən olunur.

B.Klarkın irəli sürdüyü fikirlərin məzmunu bundan ibarət idi ki, mənafelərin pozulmaması əmək haqqı, faiz, mənfəət, sağlam fikir prinsipi əsasında müəyyən edilməlidir.

§ 5. İCTİMAİ İNKİŞAF NƏZƏRİYYƏSİ
İctimai inkişaf nəzəriyyəsi 20-30-cu illərin iqtisadi təlimlər tarixində xüsusi yer tutur. İctimai inkişaf nəzəriyyəsinin görkəmli nümayəndəsi İ.Şumpeter olmuşdur.

Şumpeter nəzəriyyəsinə demək olar ki, 20-30-cu illərdə mövcud olan siyasi iqtisad problemlərinin əksəriyyəti daxil edilmişdi. Onun ideyaları institusionalizmin daha da inkişaf etdirilməsinə təkan vermişdir.

Şumpeter müəyyən bir vaxt ərzində müvazinətlik nəzəriyyəsindən uzaqlaşsa da bu nəzəriyyəyə dəfələrlə qayıtmış və statika konsepsiyasından daha geniş istifadə etmişdir.

Şumpeterin fikrincə müvazinətlilik vəziyyətindən çıxan sistem yenidən həmin vəziyyətə qayıdır, elmin vəzifəsi isə sistemin müvazinətlilik vəziyyətindən çıxıb yenidən ona qayıtmasının səbəblərini açmaqdan ibarət olmalıdır. O, öz tədqiqatının mərkəz nöqtəsi kimi sistemin inkişafı və bu sistemə təsir edən amillərin öyrənilməsini seçmişdi.

O, kapitalist iqtisadiyyatının inkişafı və fəaliyyəti mexanizmini bütövlükdə öyrənmişdir. Özünün "İqtisadi inkişaf nəzəriyyəsi" (1911) kitabında öz məqsədini dəfələrlə açıqlayaraq göstərirdi ki, mən belə bir suala cavab verməyə çalışıram ki, tez-tez dəyişdirilən qüvvələr hesabına iqtisadi sistem nə cürə istehsal edir.

O, belə bir dəqiqliyə riayət edirdi: prosesin dövranı daxilində iqtisadi sistem sadə təkrar istehsala (statikaya) uyğunlaşır və eyni zamanda inkişafın pozulması və dəyişilməsi dövranı zamanı dinamikaya uyğunlaşır.

Yeni məhsulların yaranması, istehsalın yeni metodlarının üzə çıxması, yeni satış bazarlarının mənimsənilməsi, yeni xammal mənbələrinin əldə edilməsi, bütövlükdə bazar mühütünün dəyişməsi, yeni "istehsal kombinasiyalarının" yaranmasını Şumpeter iqtisadi dinamikanın səbəbi və mahiyyəti kimi şərh edirdi.

İnkişafı təhlil edərkən Şumpeter yazırdı ki, inkişaf trayektoriyanı dəyişir, bu dəyişmə dövran prosesində baş verir. Belə bir dəyişmə müvazinətin vəziyyətini pozur ki, trayektoriya müvazinət istiqamətində hərəkət etməli olsun. Lakin hər cürə dəyişiklik müvazinəti poza bilmir. Müvazinətə, Şumpeterin fikrincə, iqtisadiyyatda baş verən kortəbiilik və diskresion (öz istəyilə hərəkət etmə) amillər təsir edir.

Şumpeter dinamik dəyişikliklərin səbəbini təhlil edərkən o, öz diqqətini istehsal amilləri üzərində cəmləşdirir.

Şumpeterin konsepsiyasına görə inkişafın hərəkətverici qüvvəsi sahibkarlardır (sahibkarçılıqdır). O, sahibkarlığa istehsal və ticərətlə məşğul olanları daxil edirdi.

Şumpeter inadkarcasına "kapitalistlər" ilə "sahibkarlar" arasında fərq qoyurdu. Sahibkar dedikdə, Şumpeter göstərirdi ki, sahibkar o şəxs deyil ki, onun nəyi isə var, sahibkar o adamdır ki, onun xüsusi keyfiyyətləri - təşəbbüskarlığı, hörməti (avtoriteti), bacarıcı, qabiliyyəti, gələcəyi görməyi, risk etməyə hazırlığı var. O, sahibkarlığı xarakterizə edərkən doğru olaraq göstərirdi ki, yuxarıdakı sadalanan amillər hər cür sosial sinifdə ola bilməz.

Şumpeterin fikrincə sahibkarlıq funksiyasını o adamlar yerinə yetirə bilərlər ki, onlar və onların ailələri uğurla çıxış edirlər. Eyni zamanda belə adamların sinfi mənafelərinə sahibkarlıq cavab verməlidir. Sahibkarlıqla məşğul olanlar xüsusi stil yaratmalı, xüsusi əxlaqi keyfiyyətlərə və estetik zövqlərə malik olmalıdırlar. Lakin onun fikrincə, bütün sosial siniflərdə belə keyfiyyət yoxdur. Sahibkar ətraf mühitdə ona qarşı olan maneələrlə üzləşə bilər. Belə maneələri aradan qaldırmaq üçün sahibkarda güclü ruh və enerji olmalıdır.

Şumpeterin konsepsiyasında kredit məsələlərinə də xüsusi diqqət verilir. Onun fikrincə kredit elə bir iqtisadi rıçaqdır ki, onun vasitəsilə mövcud istehsal amillərindən istifadə etməklə "yeni istehsal kombinasiyaları", yəni yeni məhsul növləri, yeni istehsal sahələri yaratmaq olar. Buradan da Şumpeter təsərrüfatın inkişafında bankların xüsusi rolunu qeyd edir.

Şumpeter ancaq kapitalın pul formasını qəbul edir. Onun fikrincə istehsal vasitələrinə çevrilən avans olunmuş kapital öz spesifik funksiyasını itirir, onlar fondlar kimi mövcud olurlar ki, sahibkar da bunun hesabına əldə etdiyi istehsal vasitələrinin hesabını verir. Şumpeterin fikrincə, bu artıq kapital deyil, əmlakdır.

Şumpeter göstərir ki, kapital həmişə tədiyə vasitəsi kimi çıxış edir. Lakin bütün tədiyə vasitələri kapitalın spesifik funksiyalarını yerinə yetirə bilmir. Kapitalın dövranı prosesində tədiyə vəsaitləri xalis texniki funksiyaları yerinə yetirirlər.

Tədiyə vasitələri kapital funksiyasını sahibkarın əlində olanda yerinə yetirir. Çünki bu zaman istehsalın strukturu dəyişir. Məhz buna görə də kapital bazarı pul bazarıdır.

İctimai inkişaf nəzəriyyəsində mühüm yerlərdən birini sahibkar mənfəəti tutur. Şumpeter yazırdı: inkişafsız sahibkar mənfəəti yoxdur, mənfəətsiz isə inkişaf yoxdur. Sahibkar gəliri hər-hansı bir gəlirdən üstündür, sahibkar mənfəəti inhisar xarakteri daşıya bilər, lakin belə bir mənfəət uzunmüddətli ola bilməz. Əgər novatorluq forması istehsalda yox olarsa, istehsal ənənəvi istehsala çevrilərsə o zaman mənfəət yox ola bilər,

İqtisadiyyatın tsiklik inkişafını Şumpeter novatorluqla da əlaqələndirir. O, özünün "İqtisadi tsikillər" (1939) kitabında çalışırdı ki, üç tipli olan tsikillər arasındakı əlaqələri aydınlaşdırsın. O, tsikllərə belə yanaşırdı: uzunmüddətli (Kondratyev), klassik (jyuqlar) və qısamüddətli tsikllər (Kitçina). Onun fikrincə bütün bu tsikllər yeni qaydalarla, yəni yeni texnikanın tətbiqi ilə əlaqədardırlar. Məsələn, bir formada olan yeniliyin tətbiqi sahibkara yenilik gətirir, o da yüksək mənfəət əldə edir. Bunun da nəticəsində yüksəliş başlayır. Lakin bu yenilik getdikcə öz əhəmiyyətini itirir, səhvlər və düzgün olmayan hesablamalar iflasa gətirib çıxarır, mənfəət aşağı düşməyə başlayır.

Belə ki, depressiyalar dövrü başlayır, bu depressiyalar yeni kəşflərə qədər davam edir.

1942-ci ildə Şumpeterin "Kapitalizm, sosializm və demokratiya" kitabı çapdan çıxır. Bu kitab kapitalizmin tarixi taleyini özündə əks etdirən bir əsərdir. Eyni zamanda bu kitab onun tədqiqatlarının məntiqi ümumiləşdirilməsidir.

Şumpeter kapitalizmin sahibkarlıq mahiyyətini belə anlayırdı: kapitalizmin inkişafını kim müəyyən edir, bu sistemi kim hərəkətə gətirir.

Şumpeterə görə belə bir qüvvə sahibkar-novatordur, sahibkar- novator isə pul kapitalının gücü ilə öz tarixi funksiyasını yerinə yetirir.

Bu səbəbdəndir ki, o, kapitalizmi dar mənada başa düşürdü, yəni kapitalizm dedikdə, Şumpeter xüsusi sahibkarlıq sisteminin klassik tipini nəzərdə tuturdu. Sərvətin yığılması, onun institusionalizmi, iri korporasiyaların yaranması, dövlətin iqtisadiyyata nüfuz etməsinin güclənməsi-Şumpeterə görə dağılmağın rəmzi idi. Məhz buna görə də kapitalist sistemini böhran bürüyür və nəticədə kapitalizm öz daxili uğurları əsasında məhv olur.

Qeyd edək ki, sahibkarın yeni şərait daxilində funksiyası getdikcə institusionalizmləşdirilir. Texniki tərəqqi təşkil olunmuş ixtisaslı komandalar tərəfindən idarə olunur və gələcəkdə nə cür fəaliyyət göstərəcəyi proqnozlaşdırılır. Keçmiş biznes avantürası yox olur. İnnovasiya (yeni texnikanın tətbiqi) deporsionalizasiya olunur. Şumpeter məhz bu prosesdə kapitalizmin mahiyyətini axtarır. Belə ki, Şumpeterin fikrincə, dəyərliliyin yeni sistemi yaranır, mədəniyyət və təfəkkürün xarakteri dəyişir. Ziyalıların rolu getdikcə artır, onlar "biznesin mədənişləşməsini" tələb edirlər. Şumpeterə görə bütün bu proseslər-yeni sivilizasiyadan xəbər verir ki, bunu da o sosializm adlandırırdı.

§6. İNHİSARÇI RƏQABƏT PROBLEMİ
Bu nəzəriyyə inhisarçı bazar sisteminin mahiyyətini, onun məzmununu və strukturunu öyrənən konsepsiyadır. İnhisarçı bazar rəqabəti nəzəriyyəsini ABŞ institusionalizminin görkəmli nümayəndəsi E.Çemberlin 30-cu illərin əvvəllərində yaratmış və Qərbi Avropa iqtisadçıları bu konsepsiyanı inkişaf etdirmişlər.

İnhisarçı rəqabət problemini siyasi iqtisad elminin müxtəlif cərəyanlarının nümayəndələri: N.Kaldor (Böyük Britaniya), C.Neyman, O.Morgenştern, R.Triffin, U.Folner, R.Dorfman, U.Baumol, R.Kyuin (ABŞ) daha da inkişaf etdirmişlər.

İnhisarçı rəqabət nəzəriyyəsinin anlayış və kateqoriyalar sistemi müasir kapitalist bazar rəqabətinin ünsürləri ilə inhisarların ünsürlərinin çulğalaşması ideyaları əsasında təşəkkül tapmışdır. Bu nəzəriyyənin məqsədi firmaların bazar strategiyasına xidmət edir və firmaların yüksək mənfəət əldə etməsinə yönəldilmişdir.

Firmaların bazar strategiyası inhisarçı rəqabət nəzəriyyəsini qeyri-təkmil rəqabət nəzəriyyəsi ilə birləşdirir. Lakin Qeyri-təkmil rəqabət nəzəriyyəsindən fərqli olaraq inhisarçı rəqabət nəzəriyyəsi inhisarlarla bazar münasibətləri arasında olan əlaqələri tədqiq edir. Lakin belə bir proses zamanı başqa istehsalçılar kənarda qalırlar, yəni bu istehsalçılar kölgə altına alınırlar.

İnhisarçı bazar rəqabəti konsepsiyasını yaradan nəzəriyyəçilər kapitalist təsərrüfatına "sülh" daxilində rəqabət edən inhisarlar kimi baxırlar. Buradan da bu nəzəriyyəçilər belə bir nəticəyə gəlirlər ki, guya inhisarların hökmranlığı çox gecikmiş, kapitalist təsərrüfatına inhisarlar çoxdan nüfuz etməli idi.

Azad rəqabətin hökm sürdüyü kapitalist təsərrüfatından və bu dövrün iqtisadi proseslərini öyrənən siyasi iqtisad nümayəndələrindən fərqli olaraq inhisarçılıq dövrünün alimləri kapitalist iqtisadiyyatının təhlilinə daha real yanaşırdılar. Onlar bazarın və bazar üçün istehsal edən firmaların fəaliyyətini mövcud olan mühüt baxımından öyrənməyə çalışırdılar.

Qeyd edək ki, inhisarlar haqqında samballı nəzəriyyəni Böyük Britaniya alimi A.Marşall yaratmışdı. O, siyasi iqtisadda Kembric məktəbinin əsasını qoymuşdu və müxtəlif vəzifələrdə işləmişdi. A.Marşall özünün "Siyasi iqtisadın prinsipləri" (1890) kitabı ilə məşhurlaşır və bu kitab İngiltərə məktəblərində dərslik kimi tədris edilmişdir.

A.Marşall öz nəzəriyyəsində son faydalılıq anlayışını istehsal xərcləri ilə birləşdirir və göstərirdi ki, tələbatlar və istehsal xərcləri bir-birlərini tamamlayırlar. O göstərirdi ki, dəyər mübadilə prosesində iki şeyin bir-birinə olan münasibətidir və o tələb və təkliflə müəyyən olunur. Əslində A.Marşall qiyməti yaradan amilləri təhlil edirdi.

Siyasi iqtisadın bir çox problemləri ilə yanaşı A.Marşall inhisarları da öyrənmişdir. XIX əsrin ikinci yarısının şəraiti ilə əlaqədar olaraq o, "xalis" ticarət - sənaye inhisarlarını və azad rəqabəti təhlil etmişdir.

Bununla yanaşı inhisarçı bazar rəqabəti nəzəriyyəsinin nümayəndələri tədqiqat obyektinə yanaşmada antitarixçiliyi aradan qaldıra bilməmişlər, rəqabət dövründə təsadüfən meydana gələn inhisarlar arasındakı fərqi izah etməmişlər, ticarət-sənaye inhisarları ilə kütləvi surətdə yaranan inhisarların qanunauyğunluqlarını təhlil edə bilmirdilər. Digər tərəfdən, inhisarçı bazar rəqabəti nəzəriyəçiləri təsadüfən yaranan, geniş(dolğun) və ümumi inhisar formasında əldə edilən mənfəətin prinsipial tərəflərini tədqiq etməmişlər.

İnhisarçı rəqabət nəzəriyyəçiləri öz konsepsiyalarının əsasını "mübadilə nəzəriyyəsi" (teoriə menovoy konüepüii) konsepsiyasında görürdülər. İnhisarçı rəqabət nəzəriyyəçiləri A.Marşallın və lozanna məktəbinin yaratdıqları qiymətin əmələ gəlməsi prosesinin metodologiyasını, bazar mübarizəsi, sahələrdaxili və sahələrarası qarşılıqlı əlaqələri mənimsəmiş və öz konsepsiyalarına daxil etmişdilər. Lakin bütün bu iqtisadi əlaqələri onlar tədqiq edərkən dəyər münasibətlərini sərf-nəzər edirdilər.

İnhisar rəqabəti nəzəriyyəçilərinin diqqət mərkəzində korporasiyalar üçün praktiki cəhətdən mühüm olan mübadilə probleminin inkişafı dururdu. Bu nəzəriyyənin məqsədi, yəni əsas tədqiqat obyekti bazarla istehsal inhisarlarının fəaliyyəti arasında olan qarşılıqlı əlaqələrin optimallaşdırılması, kütləvi surətdə ixtisaslaşmış məhsul istehsal edənlərin arasında olan rəqabət münasibətlərini öyrənmək idi.

İnhisarçı bazar rəqabəti nəzəriyyəçiləri öz tədqiqatlarında başlanğıc kimi qiymətin əmələ gəlməsini götürürdülər və bu problemi rəqabətli xərclərlə əlaqələndirirdilər. Buraya onlar inhisarların əldə etdikləri bərabər mənfəət normasını da əlavə edirdilər.

İnhisarçı bazar rəqabəti nəzəriyyəçiləri inhisar qiymətini belə izah edirdilər: inhisar qiyməti elə bir qiymətdir ki, bu qiymət inhisarlara "yüksək" mənfəət gətirir. Əldə edilən bu adi yüksək mənfəət istifadə olunmayan istehsal gücündən asılı olmayaraq tətbiq olunan bütün artıq kapitalın əsasında yaradılır.

Bir neçə əmtəə növü istehsalı üzrə ixtisaslaşmış hər bir iri firma çalışır ki, istehlakçılar ancaq onlardan məhsul alsınlar. Çünki, belə firmalar reklam, ticarət markaları, patent üzərində inhisar və s. istəmirlər. Nəticə etibarilə bazarda həmin əmtəələr üzərində rəqabət aparan inhisarların təsiri artır və hər bir inhisarçı bazarın müəyyən hissəsini öz təsiri altına alır. Lakin belə inhisarlar həmişə qorxu altında olurlar, çünki onlar qorxurlar ki, digər istehsalçılar həmin məhsullardan istehsal edə bilər.

ABŞ-ın məşhur iqtisadçı alimi E.Çemberlinin fikrincə məhsul istehsalı üzrə ixtisaslaşdırılmış hətta kiçik firmalar belə inhisarçıdırlar. Deməli, həm iri inhisarları, həm də təsadüfən yaranmış xırda istehsalçıları E.Çemberlin inhisarçı adlandırır.

E.X.Çemberlin Ayova, Miçiqan və Harvard Universitetlərində oxumuş, yüksək təhsil görmüş, Amerika və Avropa Universitetlərinin fəxri elmlər doktoru olmuşdur. Bir çox vəzifələrdə də işləmişdir. Müxtəlif sahələr üzrə elmi-tədqiqat işləri aparmışdır: kapitalist bazarlarında inhisarlar və rəqabət nisbətinin təhlilini, 20-30-cu illərdə isə inhisarçı rəqabət nəzəriyyəsini işləyib hazırlamışdı. O, dövlətin iqtisadiyyata nüfuz etməsi və həmkarlar ittifaqı əleyhinə çıxış etmiş, azad rəqabətin tərəfdarı olmuşdu.

Qeyri-diferensial (bir-birindən fərqlənən), lakin standart əmtəə bazarını tədqiq edən E.Çemberlin inhisarların istehsalın təmərküzləşməsi ilə olan əlaqəsini qəbul edirdi. İstehsalın təmərküzləşməsi və kontragentlərin azalması Çemberlinin fikrincə, bazarda olan satıcılar öz istehsallarının həcminin qiymətlərə təsirini artıq dərk edirlər. Bu prosesə rəqabətə daxil olanların əks tədbirləri də təsir edir. Bu zaman inhisar qiyməti və mənfəət inhisarçıların razılığa gəlmədiyi bir şəraitdə də yarana bilər.

İnhisarçı rəqabət nəzəriyyəsinin əsasını son faydalılıq və istehsal xərcləri nəzəriyyəsi təşkil edir. Mənfəətin orta mənfəət və inhisar mənfəəti formasında bölüşdürülməsini bu nəzəriyyənin nümayəndələri, xüsusilə E.Çemberlin bazarla əlaqələndirirdilər.

E.Çemberlinə görə mənfəətin yaranması və bölüşdürülməsi qanunu, əmək haqqı, renta inhisar şəraitində (xalis rəqabət ilə müqayisədə) tamam başqa məna daşıyır. Belə bir ideya əsasında E.Çemberlin inhisar istismarını qəbul etmirdi, yəni inhisarçılıq şəraitində istismar olmur.

§ 7. C.ROBİNSON VƏ U.ROSTOU
XX əsrin 20-30-cu illərində siyasi iqtisad elmində müxtəlif nəzəri və əməli istiqamətlər yaranmışdı. Bu nəzəriyyələrdən biri də qeyri-təkmil rəqabət nəzəriyyəsi idi. Qeyri-təkmil rəqabət nəzəriyyəsi bazarı öyrənir, bazarda inhisarların hökmranlığını qəbul edir, onların bazar qiymətlərinin formalaşmasında rolunu təhlil edir və xırda mülkiyyətçiliyi müdafiə edirdi.

İnhisarçı rəqabət nəzəriyyəsindən fərqli olaraq, qeyri-təkmil rəqabət konsepsiyasının nümayəndələri inhisardaxili rəqabəti təhlil etmirdilər. Onların tədqiqat obyekti əsas etibarilə inhisarlarla qeyri-inhisar istehsalçılarının toqquşması zamanı qiymətin yaranması prosesini öyrənmək idi.

Qeyri-təkmil rəqabət nəzəriyyəsinə görə cari mənfəətin maksimuma çatdırılması (müxtəlif kontragentlər vasitəsilə) inhisarların fəaliyyətinin əsas xarakteristikasıdır və onlar üçün bu proses bir həvəsləndirici səbəbdir. Bu nəzəriyyənin nümayəndələrinin ideyalarına görə (A.Piqu) rəqabətin daxili qanunları istehsalın və kapitalın təmərküzləşməsi prosesini yaradır və nəticə etibarilə sahələr inhisarı yaranır və azad rəqabət aradan qalxır. Lakin 1929-33-cü illərdə baş verən iqtisadi böhran inhisarların qeyri-sabitliyini sübut etdi.

Belə bir prosesi müşahidə edən C.Robinson inhisar qiyməti nəzəriyyəsini işləyib hazırladı. Qeyri-təkmil rəqabət nəzəriyyəsinə görə qiymətlərin qalxması hesabına inhisar mənfəətinin əldə edilməsi bir neçə xırda firmanın olmasını tələb edir və bu firmaların arasında razılığın olması zəruridir. Bu firmalar eyni zamanda məcmu kapitaldan təcrid olunmalıdırlar. İnhisarların mənfəəti bərabər mənfəətlərdən fərqli olmalıdır və orta mənfəət normasını ötməlidir.

Qeyri-təkmil rəqabət nəzəriyyəçiləri iddia edirdilər ki, inhisarların yaranması kapitalist iqtisadiyyatının kortəbii tənzimlənməsini pozur və buna görə də dövlət iqtisadiyyata nüfuz etməlidir. Qeyri-təkmil rəqabət nəzəriyyəçilərinin bu fikirləri C.M.Keynsin dövlətin iqtisadiyyata qarışmasının zəruriliyi nəzəriyyəsi ilə üst-üstə düşürdü.

Qeyri-təkmil rəqabət nəzəriyyəçilərinin başqa nümayəndələri (O.Efferts, A.Landri) iddia edirdilər ki, yüksək mənfəət ardınca qaçmaq (qeyri-təkmil rəqabət şəraitində) səmərəli (rentabelli) artıq istehsala (cəmiyyətdə arzu olunmayan tələb) və ya da xammalın, işçi qüvvəsinin qəddarcasına tükənməsinə gətirib çıxarır.

C.Robinsona görə "qeyri-təkmil" rəqabət termini öz əhəmiyyətini artıq itirmişdir, çünki inhisarların yaranması istehsalı məhdudlaşdırır. Bununla da qiymətlərin artması təmayülü yaranır. Qeyri-təkmil rəqabət, C.Robinsona cörə, kütləvi istehsal inhisarıdır, əmək məhsuldarlığını artırır. Odur ki, inhisarlar istehsalın və onun səmərəliliyinin artması kimi şərh edilirdi.

C.Robinson göstərirdi ki, inhisarlar "sosial ədalətsizlik" təmayülü yaradırlar, yəni həddən artıq istehsal amilləri istismar olunur. Məhsul istehsalı vahidi artdıqca istehsal amilləri - əmək, kapital və torpaq istismara daha çox məruz qalırlar. İnhisarçıların seriyalı istehsalı artdıqca istehsal amilləri üzərində qiymətlər qalxır, istehsal xərcləri azalır və kompaniyalar orta mənfəətdən artıq mənfəət əldə edirlər.

C.Robinson göstərirdi ki, həmkarlar ittifaqlarının fəaliyyəti nəticəsində inhisar müəssisələrində əməyin qiyməti qalxır və eyni zamanda minimum əmək haqqında olan qanunvericilik də dəyişir. "Əmək üzərində xərclər" artdıqca onun yeni istehsal amillərilə əvəz olunması meydana çıxır, bu da öz növbəsində işsizliyin yaranmasına səbəb olur.

ABŞ-ın digər məşhur alimi P.Samuelsonun fikrincə inhisarlaşdırılmayan sahələr "xəstədir", bu sahələrdə həddən artıq kiçik kapitallar fəaliyyət göstərirlər, istehsal xərcləri çoxdur, mənfəət isə aşağı səviyyədədir Bu səbəbdəndir ki, inhisarlar və oliqopoliyalar zəifdirlər, iqtisadi və sosial baxımdan onlar aşağı səviyyədədirlər, yəni təkmil deyillər. Odur ki, qiymətlər qalxır və istehsal ixtisar olunur.

E.Çemberlin göstərirdi ki, qeyri-təkmil o rəqabət ola bilər ki, (hətta "xalis rəqabət" şəraitində) inhisarlar və inhisar rəqabəti qiymətləri hər hansı bir əlamət daxilində o dəqiqə mövcud müvazinətin səviyyəsinə qaytara bilsin. Digər Amerika alimi C.Gelbreyt iddia edir ki, iqtisadi və sosial nöqteyi-nəzərindən qeyri-təkmil rəqabət hətta xırda biznes şəraitində ticarət-sənaye inhisarı kimi çıxış edə bilər.

Qeyri-təkmil rəqabətin təzahür formasını C.Gelbreyt risqin böyük olmasında, qeyri-müəyyənlikdə, itkilərdə, iflasda və işsizlikdə görürdü. Onun fikrincə, rəqabət o zaman təkmil olur ki, "yetkin" inhisarlara keçilsin, bu yetkin inhisarlar maksimum mənfəət ardınca qaçmasınlar, risqi minimuma endirsinlər və sabit artım tempi təmin etsinlər.

İqtisadi fikir tarixinin inkişaf istiqamətlərindən biri də oliqopoliyalar haqqında yaranan konsepsiyadır. Oliqopoliya termini xalq təsərrüfatı sahələrinin bazar strukturunu ifadə edir.. Oliqopoliya dedikdə bir qrup firmaların istehsalı və satışı inhisara alması nəzərdə tutulur. Oliqopoliyalar bir-birilə qeyri-qiymət rəqabəti aparırlar. Əslində oliqopoliyalar və rəqabət bir-birilə çuğlamış (qarışmış) olurlar. Oliqopoliya terminini ilk dəfə iqtisad elmində T.Mor və merkantilistlər istifadə etmişlər. O dövrdə ticarət inhisarları bir-birilə rəqabət aparırdılar.

Oliqopoliya terminini daha geniş mənada işlədən və bu haqda konsepsiya yaradan E.Çemberlin olmuşdur. Çemberlinə görə oliqopoliya rəqabət aparan inhisarların təsadüfi formasıdır.

Oliqopoliya bazarın üç faktiki vəziyyətini ehtiva edir: 1) oliqopoliya dedikdə, kapitalist bazarının strukturu nəzərdə tutulur ki, burada o dövr üçün xarakterik olan ticarət-sənaye inhisarları hökmranlıq edir; 2) oliqopoliya qısamüddətli və keçici xarakter daşıyan bazardır ki, burada bir neçə tədarükçü (mal verən, təchiz edən) bazarda hökmran mövqe tutmaq üçün razılığa gəlmədən rəqabət aparırlar; 3) oliqopoliya kütləvi məhsul istehsal edən bazar strukturudur ki, burada korporasiyalar qrupu ("piramida") hakimdir və dərin ixtisaslaşmaya malikdirlər. Bu inhisarlar qeyri-ekvivalent yolu ilə inhisar mənfəəti əldə edirlər. Çünki belə inhisarlarda istehsalın və əməyin təşkili yüksək səviyyədə olur.

E.Çemberlin, P.Samuelson, R.Dorfmanın fikrincə oliqopoliyalar şəraitində qiymət inhisarlar səviyyəsində müəyyən olunur. Hər bir oliqopolist nəzərdə tutur ki, onun məhsulu üzərində olan qiymət aşağı düşərsə bu digər oliqopolistlərə də təsir edər və nəticədə böyük itki baş verər. Odur ki, iri inhisar iştirakçıları qrup şəklində iri kompaniyalarda mövcud olan qiymətləri nəzərə alaraq öz müəssisələrində olan qiymətləri onlara uyğunlaşdırırlar. Oliqopoliyalarda olan rəqabət bu zaman qeyri-qiymət rəqabətinə çevrilir.

Reklamlara xeyli xərc çəkməklə oliqopolistlər bazarda öz mövqelərini möhkəmləndirməyə çalışırlar, alıcılara xidmətlər göstərməklə onlara güzəştlər də edirlər. Oliqopolistlər rəqabət silahı kimi az yüklənmiş istehsal güclərinə artıq xərc çəkirlər. Bu zaman istehsal xərcləri artsa da kənardan olan rəqabətin öz sahələrinə daxil olmasının qarşısını alırlar, nəhayət etibarilə əlverişli bazar konyukturasından istifadə etmək imkanı əldə edirlər.

Belə bir proses oliqopolistlərin istehsal xərclərinin satış qiymətinə yaxınlaşdırır və kompaniyalar, adi, yəni normal mənfəət əldə edirlər. Buraya istifadə olunmayan istehsal gücü də daxil edilir və nəticədə avans olunmuş bütün kapitala normal mənfəət təmin olunur.

Xırda burjua siyasi iqtisadının nümayəndələri inhisarları tənqid edir və onları ticarət - sənaye inhisarları ilə eyniləşdirərək cəmiyyət tərəfindən nəzarətin olmasını tələb edirlər.

C.Helbreyt göstərir ki, oliqopoliyalar (yetkin korporasiyalar) maksimum mənfəət əldə etməyə cəhd göstərmirlər. Onlar çalışır ki, istehsalın artımı sabit olsun və bazarda öz yerlərini genişləndirsinlər. Onun fikrincə oliqopoliya şəraitində rəqabət korporasiyaları məcbur edir ki, elmi-texniki kəşflərdən intensiv istifadə etsinlər.

50-ci illərin sonunda ABŞ-ın məşhur alimi U.Rostou "İqtisadi artımın mərhələləri" nəzəriyyəsini irəli sürmüşdür. O göstərirdi ki, "artım mərhələləri" qarşılıqlı əlaqədə olan müxtəlif amillərlə müəyyən olunur. Buraya U.Rostou - aşağıdakı sxemanı daxil edirdi: iqtisadi artım istehsal və texnikadan başlayaraq siyasi, ideoloji və psixoloji amilləri əhatə edir. İnkişafın səviyyəsini o sənaye, texnika, bütövlükdə təsərrüfat, elm, kapitalı milli gəlirdə yığım hissəsilə əlaqələndirirdi. Lakin, iqtisadi inkişafın bu mühüm göstəricilərini U.Rostou sosial-iqtisadi münasibətlərdən (mülkiyyət formalarından) ayırırdı. O, eyni zamanda cəmiyyətin sinfi bölgüsünü professional əmək bölgüsü ilə əvəz edirdi.

U.Rostou "iqtisadi dəyişiklikləri" insanların qeyri-iqtisadi nəticələrdən (aqibətlərdən) əl çəkməsi ilə əlaqələndirir və göstərirdi ki, insanlar subyektiv seçmələr və qərarlar qəbul edərək iqtisadi dəyişikliklər yaratmışlar. Bir mərhələnin digəri ilə əvəz olunması, Rostouya görə, iqtisadiyyatın aparıcı bölməsinin təsirilə olmuş, bu proses zamanı bir çox sahələr yüksək templə inkişaf etmiş və nəticədə xalq təsərrüfatının artmasına (yığım normasının səviyyəsi də daxil olmaqla) səbəb olmuşdur.

U.Rostouya görə iki tip cəmiyyət mövcud olmuşdur: "ənənəvi" (kapitalizmə qədər) və sənaye cəmiyyəti (industrial - kapitalizm). Lakin tarixi inkişaf iqtisadi artımın beş mərhələsi ilə xarakterizə olunur: irəliləyişin ilk mərhələsinə hazırlıq, yəni "keçid cəmiyyəti"; irəliləyiş mərhələsi və sənayenin inkişafına keçid; sənaye cəmiyyəti, o, buraya nümunə kimi "ingilis-amerika" cəmiyyətini daxil edir; kütləvi istehlak cəmiyyəti.

U.Rostou bu cəmiyyətlərin xüsusiyyətlərini belə xarakterizə edir: ənənəvi cəmiyyət kənd təsərrüfatının hakim mövqe tutmasına və əmək məhsuldarlığının aşağı səviyyəsinə əsaslanır. Bu mərhələdə o yığım üçün maddi əsas görmür. Keçid cəmiyyəti və irəliləyiş mərhələsi ciddi olaraq bir-birindən fərqlənmirlər. Lakin bu mərhələlərin hər birində əmək məhsuldarlığı artır, kənd təsərrüfatı dağılır, istehsal infrastrukturları (yollar, nəqliyyat tikililəri və s.) yaranır. Nəhayət sənaye inqilabı baş verir və genişlənməyə başlayır. İstehsal metodları radikal olaraq dəyişir.

U.Rostou göstərirdi ki, ilkin vaxtlarda yığım norması milli gəlirdə, məsələn, 5% idisə sənaye inqilabı onu 10%-ə çatdırır. "Sənaye cəmiyyəti" isə onunla xarakterizə olunur ki, yığım norması milli gəlirdə 20%-ə çatır. Sənaye cəmiyyətlərində isə həlledici rolu iri maşınlı sənaye, xüsusilə ağır sənaye sahələri oynayır.

U.Rostou yazırdı ki, cəmiyyət "yetkin texnika" səviyyəsinə çatdıqda kütləvi istehlak mərhələsinə daxil olur. Çünki bu mərhələdə cəmiyyətin istehsal potensialı millətin istehlakına xidmət edir, istehsal sahələri uzun müddət istehlak oluna biləcək məhsullar istehsal edir.

70-ci illərdə U.Rostou yeni bir konsepsiya ilə - iqtisadi artımın altıncı mərhələsi nəzəriyyəsi ilə çıxış etdi. Altıncı mərhələ dedikdə U.Rostou "keyfiyyətli həyat axtarışlarını", aparıcı rol oynayan xidmət sferasını nəzərdə tuturdu.