Filosofiya kk
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
8 Filosofiyaliq bag`darlar filosofiyanin` tiykarg`i ma`selesi, metod, predmetlik tiykarlari, klassikaliq miyrasqa qatnasi boyinsha ayrilip turadi. 1. Filosofiyanin` tiykarg`i ma`selesin ontologiyaliq formada misalg`a alsaq (ne birinshi: ruwx pa ya ta`biyat paW), filosofiyaliq bag`darlardi materializm ha`m idealizm dep bo`liw mu`mkin. Materializm materialliq substantsiyanin` birinshiliginen, idealizm idealliq baslamanin` birinshiliginen, meyli individualliq sananin` birinshiligi me ya jekelikten joqari jer ju`zlik ruwx pa - ob`ektiv idealizmdi moyinlaydi. A) Baslamanin` ta`biyati (priroda nachala) boyinsha filosofiyaliq bag`darlar tiykari bir substantsiya (monizm), eki ten` substantsiya (materialliq ha`m ruwxiy) substantsiyalar (dualizm), substantsiyalardin` ko`pligi (plyuralizm) boladi. B) Eger filosofiyanin` tiykarg`i ma`selesin onin` gnoseologiyaliq formasinda esapqa alsaq («Neni biliwim mu`mkinW»), onda filosoflar haqiyqiy ilimge jetiliwdi moyinlamaytug`inlar ha`m oni biykarlaytug`inlar bolip bo`linedi. Son`g`i bag`dar agnostitsizm degen atamag`a iye. Shinliqqa jetiwdin` mu`mkinshiligin moyinlamaytug`inlardin` arasinda biliwdin` seziwlik basqishina bas a`hmiyet beriwshiler sensualizm, aqil-oyg`a (razumg`a) a`hmiyet beriwshiler ratsionalizm, diniy ya mistikaliq intuitsiyag`a a`hmiyet beriwshi bag`dar irratsionalizm dep ataladi. 2. Metodi boyinsha ha`m filosofiyaliq bag`darlar empirizm, ratsionalizm ha`m irratsionalizm bolip bo`lindi. Filosoflar dialektika pozitsiyasinda (predmetlerdi ha`m qabilladi. O`z-ara baylanis ha`m rawajlaniwina qaraytug`in oylaw metodi) ya metafizika (predmetler ha`m qubilislardi g`alaba baylanistan tisqari, sapali o`zinshe rawajlaniwg`a tiyissiz) pozitsiyasinda ha`m boladi. 3. Predmetlik tiykari boyinsha filosofiyaliq bag`darlar gnoseologiya, antropologiya, aksiologiya, ontologiya h.t.b. bag`darlardin` problemalarina orientatsiyalanatug`in ag`imlarg`a bo`linedi. 4. Klassikaliq miyrasqa qatnasi boyinsha filosofiyaliq bag`darlar neoklassikaliq (neokantianstvo, neotomizm, neogegel`yanstvo h.t.b.), antiklassikaliq (nitssheanliq), klassikaliq emes (marksizm) bolip bo`linedi. 5. Filosofiyanin` ma`deniyat salasindag`i ornin na`zerde tutsaq, onin` ma`selelerin ilim menen baylanisli ma`selesinen baslaymiz. Filosofiyanin` ta`g`diri ilim menen tig`iz baylanisli. A`yyemgi ja`miyetlerde, filosofiyanin` ha`m ilimnin` qa`liplesip atirg`an payitinda diniy- mifologiyaliq oylar, ko`z-qaraslar, filosofiyaliq ideyalar, empiriyaliq bilimler bo`linbegen, sinkretikaliq birlikke iye boldi. Son`in ala rawajlaniw barisinda filosofiya ha`m ilim o`zgeshelikke iye bola basladi. Degen menen bul protsesste olarg`a ko`p uliwmaliq tiyisli. Ilim o`zinin` jetisken da`wirin sanaat revolyutsiyalari tusinan baslaydi. Al ko`p g`ana, bu`gin bizge ma`lim ilimiy distsiplinalar XIX-XX a`sirlerde payda boldi. Usig`an baylanisli ko`p g`ana ha`zirgi ilimiy ideyalar o`zinin` da`slepki formasinda filosofiyanin` ishinde payda boldi. Bul ma`selen, atomizm, Ku`n sistemasinin` ta`biyiy payda boliw sinergetika ideyalarina tiyisli. Filosofiyanin` ramkasinda ilimiy biliwde qollanilatug`in logikaliq-metodologiyaliq instrumentariy islenip shig`ildi. Aristotel`, Bekon, Dekart, Leybnits, Gegel` - bulardin` ha`mmesi de logika zakonlarin islep shig`iwg`a, induktiv, deduktiv, dialektikaliq ha`m basqa da metodlardi islep shig`iwg`a qatnasqanlar. Ma`selen, dialektikaliq metod ha`zirgi en` aldin`g`i ilimiy distsiplinalardin` biri-sinergetikada qollaniladi. . Derlik ha`mme protsessler, ha`tteki adam da ha`m ja`miyette o`tetug`in ha`mme protsessler filosoflar ta`repinen mexanika nizamlarinin` tiykarinda tu`sindirildi. Bu`ginliginde filosofiya ta`biyat ha`m ja`miyet tuwrali ilimlerde bolip atirg`an protsesslerden tisqarida rawajlana almaydi. Filosofiya menen ilimnin` ara-qatnasinin` u`shinshi aspekti sonda, filosofiya ilimiy biliwdin` ha`r tu`rli otrasl`lerinin` jetiskenliklerin uliwmalastiriwdi ha`m olardi ken` uliwmalastirilg`an filosofiyaliq kategoriyalarda sa`wlelendiredi. Aytayiq, XVII-a`cirde ha`reket filosofiyaliq tu`siniginde sol da`wirdin` ilimiy distsiplinasinin` - mexanikanin` jetiskenlikleri sa`wlelendi. Bu`ginliginde ha`reket filosofiyaliq kategoriyasi o`zine tek mexanikaliq ha`reket tuwrali bilimlerdi g`ana emes, mikrodu`n`yada, tiri ta`biyatta, ja`miyette bolip atirg`an bilimlerdi ha`m o`zi ishine qamtiydi. Du`n`yani tanip biliw nizamlardi sa`wlelendiretug`in tek kategoriyalar, tu`sinikler arqali g`ana emes, al obrazlar arqali, iskusstvoda jaralatug`in ko`rkem obrazlar arqali a`melge asiriladi. Qa`legen biliw o`zine adamnin` eki biliwlik uqiplarin ja`mleydi. Olar, ratsionalliq, abstrakt logikaliq ha`m 9 seziwlik, obrazli -emotsionalliq. Eger matematika, logika ha`m basqa ilimler tiykarinan biliwdin` birinshi uqibin esapqa alsa ha`m oni rawajlandirsa, iskusstvo-ekinshisin rawajlandiradi. Logika ha`m psixologiya oblastindag`i ilimiy do`retiwshilik boyinsha son`g`i izertlewler soni ko`rsetip otir, ko`p g`ana fundamentalliq ilimiy ashiliwlar, ma`selen, benzoldin` do`n`gelegi (kolets), reaktiv dvigatel`din` printsipi, elektromagnitlik duga ha`m basqa da printsipler da`slep intuitiv-obrazli formada hu`kim su`rdi. Tek son`inan oylaw ta`repinen qayta islenip, olar qatan` logikaliq-matematikaliq formag`a iye boldi. Ma`deniy jaqtan rawajlang`an, bay, intuitiv obrazlar iskusstvo ta`repinen islenip shig`iladi. Iskusstvonin` o`zlerinin` ilimiy do`retiwshiligindegi a`hmiyeti haqqinda A. Eynshteyn, N. Bor ha`m basqa ulli alimlar aytqan. Estetikaliq jaqtan to`men rawajlang`an individuum «joqari materiya» haqqinda pikirlerinde g`ana emes, o`ndiriste, turmista ha`m az erkinlikke iye. Aqiri, o`mir mudami o`zgeriste. Bunin` ha`m iyiliwshilik qatnasti, qiyallawdin` produktivli (o`nimli) ku`shin talap etedi. Do`retiwshilk qiyalg`a iye emes adam jan`ani do`retiwge, sheshim qabillawg`a tayar emes. Bunday adamlar jan`ag`a qarsi. Iskusstvo filosofiyadan burin payda bolg`an. Alg`ashqi, diniy-mifologiyaliq ko`z-qaras bazasinda iskusstvo payda bolg`an ha`m tikkeley ol alg`ashqiliq praktikanin` talabi menen belgilenedi. Taslarg`a oyilg`an su`wretler, ritualliq qosiq aytiwlar ha`m ayaq oyinlar ashiq praktikaliq bag`darg`a iye boldi. Bularda tek alg`ashqi adamnin` turmisina tiyisli situatsiyalar emes, sonin` menen birge ol situatsiyalarg`a ta`sir ha`m bar. Filosofiya rawajlanip teoriyaliq du`n`yag`a ko`z-qarasqa aynalip, iskusstvonin` rawajlaniwina ta`sir etedi. Ma`selen, A`yyemgi Gretsiya ha`m Rimnin` iskusstvosi antiklik du`n`yag`a ko`z-qarastin` ayriqshaliqlari, kosmosti men`geriwge bag`darlang`an o`zgesheliklerin sa`wlelendiriwi menen ajiralip turadi. Ma`selen, antik da`wirdin` skul`pturasinda adamnin` sirtqi pishimi ko`birek ko`rinedi. Al adamnin` ishki du`n`yasi (mikrokosmos) ekinshi planda qaladi. Orta a`sirlik Batis Evropa iskusstvosinda diniy ko`z-qarastin` tan`basi basim. Ikonopis`, psalmalar, shirkewlik xorliq qosiqlar-bas bag`darlar. Jan`a da`wirge metafizikaliq oylaw usili ta`n. Ma`selen, Mol`erdin` p`esalarinda qaharmannin` xarakterleri statikaliqqa iye. Xizmetker (malay bul ja`digo`y, monax-na`psiqaw, sawdager-siqmar, dvoryan-jaqsi adam h.t.b. Xarakterlerdin` dinamikasi ha`r tu`rliligi dialektikaliq ideyalardin` rawajlaniwi menen payda boladi. Ha`zirgi ku`nde jivopis`tegi, a`debiyattag`i, teatrdag`i, muzikadag`i, kinematografdag`i, xoreografiya, arxitekturadag`i belgili bag`darlar anaw ya minaw filosofiyaliq ko`z-qaraslardin` ta`sirlik tan`basina iye. Ma`selen, realizm ha`m syurrealizmnin` ayirmashiliqlari olarda atqariwdin` texnikasi menen g`ana ajiralip turmaydi. Olardi bul bag`darlar qa`lipleskende tiykar bolg`an filosofiyaliq, du`n`yag`a ko`z-qarasliq-metodologiyaliq ustanovkalarsiz tu`siniw qiyin. O`z gezeginde iskusstvo du`n`yani ko`riwdin` usili sipatinda filosofiyag`a ta`sir etedi. Onin` u`sitne birde-bir iri filosof o`zinin` do`retiwshiliginde iskusstvo temasin so`z etpey qoyg`an emes. Filosofiyadag`i o`mir filosofiyasi, ekzistentsializm, germenevtika, strukturalizm ha`m posstrukturalizm siyaqli iri bag`darlar o`zlerinin` problemalarin iskusstvo temasi menen baylanistirdi ha`m ko`p jag`dayda iskusstvonin` du`n`yani logikaliq ratsionalliq men`geriwinin` u`stinen u`stinligine tiykarlandi. Filosofiya menen dinnin` o`z-ara qatnasin so`z etkende olardin` ta`g`dirinin` a`zel bastan birleskenin ko`riw mu`mkin. Filosofiya ha`m iskusstvo ha`m du`n`yanin` du`n`yag`a ko`z-qarasliq kartinasin quradi. Logikaliq-ratsionalliqqa tiykarlang`an filosofiyag`a salistirg`anda din isenimge (vera) tiykarlang`an. Dinnin` bul o`zgesheligin xristian shirkewlerin tiykarin saliwshilardin` biri Tertullian atap ko`rsetip, minaday postulatti formulirovkaladi. «Isenemen, sebebi absurd». Qa`legen rawajlang`an diniy sistema filosofiyanin` logikaliq metodologiyaliq instumentariyin o`zinin` dogmatlarin tastiyiqlaw ushin qollaniwg`a umtiladi. Sonin` ushin katolitsizmnin`, islam, buddizmnin` doktrinalari haqqinda aytiw mu`mkin. Diniy ideyalarda qurilg`an tomizm, neotomizm, sufizm, teyyardizm ha`m basqa da filosofiyaliq bag`darlar belgili. Bul aytilg`an ruwxiy atmosfera tek orta a`sirlik Evropa ya sotsialistlik lager` ellerine g`ana tiyisli emes, al bundaydi shig`is despatiyalarinda ha`m (A`yyemgi Egipet) ha`m fashistlik Germaniyadan birqansha islamlasqan ma`mleketlerden ha`m ko`riw mu`mkin. Bul jag`daylardin` ha`mmesinde de Sistemanin` filosofiyanin` ja`miyettegi statusina ta`siri ko`rinedi. Qa`legen filosofiya, meyli ol Marksqa Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|