Fuad Məmmədov
Yüklə 0,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
89 hər kəs özünəməxsusluq haqqına malikdir; 6. İstənilən hissləri öldürən deyingənlikdən uzaq olmaq. Qarşılıqlı anlaşma və davranışın uyğunlaşmasını təmin edən şəxsiyyətlər- arası ünsiyyətin tənzimləyiciləri qismində davranış və insan münasibətləri standartları, srereotipləri və etalonları çıxış edir. Onlar insana psixoloji cə- hətdən düzgün diaqnoz müəyyənləşdirmək və düzgün seçim etmək imkanı verir. İnsan ünsiyyətinin çoxəsrlik təcrübəsini özündə toplamış etalonlara, stereotiplərə və standartlara, onları təşkil edən əsas intellektual, emosional və obrazlı komponentlər prizmasından baxmaq olar. İntellektual komponent, bu və ya digər insanlara, müəyyən etnoslar, xalqlar, millətlərin nümayəndə- lərinə münasibətin ifadə olunduğu “etnik stereotiplərin” qiymətləndirmə mülahizələri ilə bağlıdır. Tənqidi təhlil etməyə imkan verən intellektual mə- dəniyyət, təfəkkür stereotiplərinin qeyri-adekvat ağırlığı ilə yüklənməmiş tənqidi təhlilə imkan verdiyi üçün konkret situasiya və ya insanın düzgün müəyyən edilməsi və qiymətləndirilməsi şərtilə çıxış edir. O, “ağaclar arxa- sında meşəni görmək”, etnik və digər stereotip xüsusiyyətləri aid etmədən, ayrıca fərdin yaxşı cəhətlərini qiymətləndirmək imkanı verir. Emosional komponent müəyyən standartda əks olunmuş bu və ya digər hadisə ilə bağlı yaranan hər hansı bir hissi ifadə edir. Bu komponent insanda bu və ya digər psixoloji istiqamətlər və müəyyən obyektə münasibətlər formalaşdırır. Obrazlı komponent şüurda bu və ya digər insan tipi, etnik və ya milli tip haqqında təsəvvür kimi mövcuddur. Hər üç komponent qarşılıqlı əlaqəlidir və Lütfi Zadənin qeyri-səlis məntiq qanunlarına uyğun olaraq, bir-birinə qarşılıqlı təsir edir. Bu və ya digər komponentin üstünlüyü yaş, informasiya- nın obyektivlik dərəcəsi, analitik təfəkkür, əvvəlcədən formalaşdırılmış “ob- raz” və s. kimi amillərdən asılıdır. Lakin şübhəsiz ki, stereotip və standartla- rın komponentlərinin qarşılıqlı təsir dinamikasında şəxsiyyətin intellektual mədəniyyəti aparıcı rol oynayır. O, emosional və obrazlı komponentlərin formalaşmasını, son nəticədə isə insan mədəniyyətinin bütövlükdə inkişaf səviyyəsini də müəyyən edir. İnsan münasibətləri mədəniyyətində kütləvi sosial-mədəni hadisələrin psixoloji mexanizmləri müəyyən rol oynayır. Sosial istiqamətlər olan və özündə çoxəsrlik ünsiyyət təcrübəsini toplayan ənənə, adət, moda (dəb) kimi sosial-psixoloji hadisələr ictimai münasibətlərin tənzimləyiciləri rolunda çı- xış edirlər. İctimai münasibətlər mədəniyyətində moda və reklam müəyyən yer tutur. Mədəniyyətindən asılı olaraq, müxtəlif insanlarda davranışın müx- təlif alqoritmləri (qaydalar toplusu) bu və ya digər insanlara, hadisələrə, tə- zahürlərə, faktlara münasibətlər formalaşa bilər. İnkişaf səviyyəsi, cəmiyyə- tin ruhi mədəniyyət dəyərləri və siyasətdən asılı olaraq, moda və reklam in- 90 san həyatında ikili rol oynaya bilər. Moda, istehlakçı cəmiyyət üçün olduqca xarakterik olan, başqalarının arasında insanı sadəcə fərqləndirmir, əgər o, in- san üçün gözəlliyi və faydalılığı ifadə edirsə, konstruktiv xarakter daşıya bi- lər. Əgər moda, reklam və KİV ictimai şüuru manipulyasiya etmək funksi- yasını yerinə yetirirlərsə, şəxsiyyəti simasızlaşdıraraq, qiymətləndirmə və münasibətlərin müəyyən normalarına insanı vadar edirlərsə, onları çətin ki, pozitiv sosial mədəniyyət amilləri kimi nəzərdən keçirmək mümkün olsun. Bu hadisələrin təsir təbiətini, onların yaranması və fəaliyyətinin psixoloji mexanizmlərini başa düşmək ictimai münasibətlər mədəniyyətini tənzimlə- məyə imkan verir. Yaratma və dağıtma, şərin aradan qaldırılması və xeyirin stimullaşdırıl- ması insanın mədəniyyətindən, dəyərlər sistemindən, dünyagörüşü, tərbiyə- si, təsəvvürlərindən, obyektiv informasiya və şəxsiyyətin xarakterindən ası- lıdır. İnsanın və bütün dünyanın xilası - həyat keyfiyyətinə, inkişafa və rifa- ha təsir göstərən yüksək intellektual və mənəvi mədəniyyətdədir. Ruhi mə- dəniyyətin yüksəlməsi ilə hər bir şəxsiyyət və bütün bəşəriyyət səviyyəsində şərin dəf edilməsi imkanları artır. Mədəni insan yalnız özü üçün deyil, di- gərləri üçün də yaşamalı, başqalarına səadət bəxş etməyə çalışmalı, insan- ları qiymətləndirməyi bacarmalı və ona göstərilən diqqət və qayğıya görə minnətdar olmalı, ədəb qaydalarını gözləməli, yaşlı adamların insana xas zəifliklərinə qarşı mərhəmətli olmalıdır. Xeyirxahlığa bağlılıq, aydın zəka, dərin elmi biliklər, səlis məntiq, obyektivlik və cəmiyyətin rifahı üçün ya- radıcılıq - insana xüsusi ruhi nüfuz və müəyyən suqqestivlik (təlqin etmə qabiliyyəti) dərəcəsi verir. Müxtəlif insanlar başqasının sevincinə və dərdinə müxtəlif cür reak- siya verirlər. Bəziləri dərdə şərik olur, digərləri həsəd aparır, inciyir və ya başqasının dərdinə sevinir. Doğru və yanlış, konstruktiv və qeyri-konstruk- tiv, xeyir və şər arasında seçım şəxsiyyətin mədəniyyətindən asılıdır. Bu se- çim həmişə müxtəlif həyat şəraitlərində, həyatın müxtəlif mərhələlərində mövcuddur. O, insanın intellekti və əxlaqı, onun mənəvi dəyərlər sistemi, xarakteri və iradəsindən asılıdır. “Xeyirlə Şərin mübarizəsi daimidir. Və bu daimi mübarizədə Şər onunla daha güclüdür ki, Xeyir üçün bütün vasitələr məqbul deyil, halbuki Şər heç nədən iyrənmir” (sətri tərcümə). Mirzə Şəfi Vazehin bu dahiyanə şeirində şərin dəf edilməsi vasitəsi kimi ruhi mədəniyyətin aparıcı rolunu aşkar edən sosial həyatın mühüm qanuna- uyğunluğu təcəssüm olunmuşdur. İnsanı Şərdən necə qorumalı? Müasir dövrdə inzibati-hüquqi metodlarla törədilmiş cinayətə görə yalnız cəza ilə Şərə qalib gəlmək olarmı? Çətin ki. Yəqin ki, insanların təfəkkürü, niyyətlə- Yüklə 0,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|