Fuad Məmmədov
Yüklə 0,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
81 qalarına yardım etməyi nəzərdə tutur. Adətən alicənab insan özündə qətiyyətli- lik, mərdlik, fədakarlıq, məqsədyönlülük, dözüm, təmkun, səbr, yumor kimi xü- susiyyətləri cəmləşdirir. Həm də xarakter və ona xas olan xüsusiyyətlər sabit vərdiş və keyfiyyətlər kimi, bütün həyat fəaliyyəti prosesində formalaşır və in- kişaf edir. Mənfəətə istiqamətlənən eqoizm və ifrat konformizm, əksinə, etibar- sızlıq, təkəbbür, ikili standartlar, məsuliyyətsizlik, xəyanət və ziddiyyətlər do- ğurur. Eqoistlər deyil, yalnız alicənab və xeyirxah insanlar xoşbəxt ola bilərlər, çünki insanın xoşbəxtliyi onu əhatə edənlərə məhəbbət və qayğını nəzərdə tu- tur. İnsanın şüurlu həyatının hər bir günü, həm anadangəlmə keyfiyyətlər əsasın- da, həm də sosial mühit – ailədə, kollektivdə və cəmiyyətdə təhsil və tərbiyə sa- yəsində formalaşan şəxsiyyət mədəniyyətinin “binasına” bir kərpic qoyur. Mə- dəni inkişafın bu başlıca sosial vasitələrinin mühüm vəzifəsi insanın dərk etmə qabiliyyətlərinin yetişdirilməsidir. Benedikt Spinoza qeyd edirdi ki, dərk etmə – razılığın başlanğıcıdır. İ.V. Höte tamamilə doğru olaraq qeyd edirdi ki, “hər kəs dərk etdiyini eşidir”. Buradan aydındır ki, ailədə, kollektivdə və cəmiyyətdə qarşılıqlı anlaşma və harmoniyaya nail olmaq üçün insanların başa düşmə sə- viyyəsinin yüksəldilməsinə yardım etmək nə qədər vacibdir. Anadangəlmə kar olan kimi, ananın nitqini eşitməyən uşaq da lal böyüyür. Buna görə də şəxsiyyət mədəniyyətinin formalaşdırılması və inkişaf etdirilməsində təlim, təhsil və tərbi- yənin rolu aparıcıdır. Biliklərə və praktik vərdişlərə öyrədilməyən uşaqlara öz- lərinin anadangəlmə qabiliyyətlərini inkişaf etdirmək, şəxsiyyət və lider olmaq, müdriklyə və kamilliyə yetişmək çətin olacaqdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, mədəni insanın davranışı və insanın mədəni davranışı heç də eyni deyil. Əgər mədəni insan xeyirxahlıq, ziyalılıq, bilik, məsuliyyət və düzgünlüyü təmsil edirsə, insanın mədəni davranışı - yalnız mövcud sosial qrupda və ya cəmiyyətdə qəbul edilmiş norma və qaydalara zahirən uyğun gələn etiket, davranış və ədalardır. Burada əsas olan ruhilik deyil, zahiri atributdur. Buna dair akademik Dmitri Lixaçov yaxşı demişdir: “Özünü yaxşı kimi, səxavətli kimi göstərmək olar, amma ziyalı kimi göstər- mək olmaz”. “Mədəni davranış” anlayışının məna əhəmiyyəti ilə insan qəl- binin ruhi halı olan zahiri ayini etiqadla əvəz etməyin zəruriliyini əsaslandır- mış monoteizmin məğlubiyyətə uğratdığı bütpərəstlik dövrünün ayini ara- sında paralelin olduğu məlumdur. Monoteizm – etiqadın bütpərəstlik ayini üzərində qələbəsini göstərdi. Mədəni insanın tələbatları, məqsədi, marağı, idealları onun dəyərlər siste- mini, həyatın mənasını və məqsədlərə nail olma vasitələrini düzgün dərk et- məsi ilə motivləşdirilir. İnsanın motivasiyası bir çox cəhətdən onun daxili aləmi, dəyər-emosional əhval-ruhiyyəsindən asılıdır. Etiket qaydalarına for- 82 mal olara riayət edən aşağı səviyyəli mədəni insanda, süni xeyirxahlıq arxa- sında çox zaman insanlara qarşı laqeydlik, şəxsiyyətə hörmətsizlik və ədəb- sizlik durur. Yüksək mədəniyyətli insan öz davranışında zahiri qaydalara formal riayət etməyi deyil, ətrafdakı insanlar, dostlar, ailə, kolleqalar və cə- miyyət qarşısında öz davranışına görə özünə hörməti, vicdanı, həqiqi mənə- vi məsuliyyət hissini rəhbər tutur. Mədəni insan başqa insanlarla münasibət- lərini onların sosial mənşəyindən, vəzifə və qohumluq əlaqələrinə görə de- yil, onların insani mahiyyətindən, şəxsiyyətin ruhi mədəniyyətindən asılı olaraq, xeyirxahlıq prinsipləri əsasında qururlar. Bu zaman o, digərlərinə münasibətdə öz davranışının düzgünlüyünü daim şübhə altına alır. Mədəniy- yətsiz insan isə konyunktura düşüncələrini nəzərə alaraq, xüsusilə də ətraf- dakılara xoş təsir bağışlamaq onun üçün əlverişli olan şəraitdə, müəyyən edilmiş qaydalara və normalara zahirən riayət etməyə çalışır. Şəxsiyyətlərarası - ailə, qonşu, dost, istehsal, işgüzar və digər münasibət- lər mədəniyyəti, öz konkret ifadəsini insanlar arasındakı ünsiyyət mədəniy- yətində tapır. Həqiqi nəzakət insanlara yaxşı münasibət bəsləməkdir. O, nə- zakət yaradır və ona səbəb olur. İnsanlar arasında ünsiyyət zamanı “şəxsiy- yətlərarası fəzanın fəth edilməsi” yalnız yüksək ruhi mədəniyyətə malik in- sanlara xasdır. Mədəni insan - heyranedici insandır, heyranedici insan isə həmişə cəzbedici qüvvəyə malik olur. Ünsiyyət prosesində yalnız sözlər de- yil, baxışları, mimikanı, intonasiyanı və s. daxil etməklə, bütövlükdə kommu- nikasiya rol oynayır. Buna görə mədəni insan öz yüksək mədəniyyətini kommunikasiyanın bu formalarında da göstərməlidir. O, üzünün ifadəsini, danışıq tərzini, tonunu, intonasiya və mimikasını - öz davranışını “etik nəza- rətə” almalıdır, çünki bütün bunlar neqativ və ya pozitiv istiqamətdə ünsiy- yətin “psixoloji sahəsini” formalaşdırır. Nəzakət və təvazökarlıq insanın yüksək ruhi mədəniyyətini və əsl ziyalılığını təsdiqlədiyi halda, nəzakətsiz- lik – mənasız şöhrətpərəstliyini, borc hissinin olmamasını, səfehlik, lovğa- lıq, həsəd və digər nöqsanları və qüsurlarını göstərir. Ünsiyyət mədəniyyəti – qarşılıqlı anlaşma, harmoniya və məhsuldar əməkdaşlığa nail olmaq üçün lazım olan şəxsiyyətlərarası əlaqələri, insanın psixoloji xüsusiyyətlərini və müxtəlif mədəniyyət xüsusiyyətlərinin qanuna- uyğunluqlarını bilməni nəzərdə tutur. Ünsiyyətin “bumeranq effekti”, “halə effekti” və “ilkin-son effekt” xüsusiyyətləri haqqında təsəvvürlərə malik ol- maq da lazımdır. “Bumeranq effekti” insana xoşagəlməz informasiya veri- lirsə və ya onun xoşuna gəlməyən kəs ona təzyiq gösrərirsə, onu inandırıb fikrini dəyişmək iqtidarsızlığını bildirir. “Halə effekti” onunla şərtlənir ki, məhz ilk təəssüratlar pozitiv və ya neqativ halə yaradır. “ilkin-son effekt” göstərir ki, həmsöhbət tərəfindən ilk və ya son informasiya daha yaxşı yad- Yüklə 0,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|