Фяхряддин вейсялли

ВЫ. И
ШАРЯ СИСТЕМЛЯРИНИН ЦМУМИ СЯЪИЙЙЯСИ
 
 
149 
UĢaq ġ-nı Ģkafa, T-ni çəkicə, P-ni bayrağa oxĢadır. Özü mo-
tivlik yaradır. Sonralar bunlar ona lazım gəlmir. 
Ġnsanlar  düzəltmə  sözlərə  bu  cür  yanaĢırlar.  UĢaq  yeni 
öyrəndiyi sözü tanıdığı sözlə bağlamağa çalıĢır. Rus uĢağı /vazelinə/ 
/mazelin/,  /perçatkaya/  /palçatki/  deyir.  Çünki  birincinin  sürtmək, 
ikincinin isə ələ geymək üçün olduğunu bilir. 
Bu cür motivləĢmə uĢağın dil öyrənməsinə təkan verən haldır. 
Motivli sözləri yadda saxlamaq asandır. Ancaq bu o demək deyil ki, 
insan qeyri-motivli sözləri yadda saxlaya bilmir. DanıĢıq ontogenezi 
onunla izah olunur ki, iki dilin öyrənilməsi sürəti və uğuru motivli 
sözlərin  xüsusi  çəkisindən  asılı  olmur.  Fonoloji  yazıda  ikinci 
(sistemdaxili)  motivləĢmə  çoxdur.  Motivli  sözlərin  xüsusi  çəkisi 
belə dillərdə düzəltmə sözlərin faizinə uyğun gəlir. 
Hieroglifli  dillərdə  isə  nisbəti  müəyyənləĢdirmək  olmur.  Bu 
dillərdə hieroqlifləri konkret predmetlərlə bağlı olanda (adam, ağac 
və  s.)  asan  öyrənirlər,  ancaq  mücərrəd  sözlərdə  bu  mümkün  olmur 
(eĢq,  nifrət  və  s.).  Belə  hallarda  yeni  yaranan  hieroqliflər 
əvvəlkilərdən  düzəlmiĢ  kimi  düĢünülür.  Məs.,  /iĢarə/  insanın 
döĢündə  tatuirovka.  Çin  kitablarında  birinci  hieroqlifləri  yadda 
saxlamağı tövsiyə edirlər (bax: cədvəl). 
 
 
hazırda
                        
əvvəl
 

                                 λ 
ƿ            
   
 
 
 
Ω            arə                   
x 
 
Göründüyü kimi, hieroqliflərin əsasında adam hieroqlifi durur. 
Çinlilər  öz  mühafizəkar  hieroqliflərinə  əsaslanaraq  əsrlər  öncə 
yazılımıĢ mətnləri baĢa düĢürlər, qabaqlar necə yazırdılarsa, indi də 
o cür yazırlar. 

---

Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА
 
 
150 
Ancaq  əhalinin  90  %-i  savadsızdır.  Bunu  baĢa  düĢərək 
Vyetnamda  (1918),  ġimali  Koreyada  (1947),  Cənubi  Koreyada 
(1973)  və  qismən  də  Yaponiyada  (1996)  səsli  yazıya  keçdilər. 
Ancaq  bu  qədim  mədəniyyətdən  imtina  deməkdir.  Yəqin  gec-tez 
Çin də fonoqrafik yazıya keçəcək. 
Ġkonik  semiotikada  indeks  iĢarələrinə  söykənən  semiotikanın 
gələcəyi  yoxdur.  Ġnsan  üçün  geniĢ  mövzu  bolluğu  vacibdir.  Onlar 
informasiya  geniĢliyinə  malik  deyil,  həm  də  məlumatın 
göndərilməsi və qəbulu baxımından yaranır, fonoloji yazıdakı kimi. 
Lakin  hər  dildə  iĢarələr  –  indekslər  ikonik  iĢarələr  vacibdir. 
Ancaq  hər  bir  dildə  ilkin  motivli  olmayan  iĢarə-simvollar  var.  Hər 
bir dildə ikinci motivli iĢarələr də var (düzəltmə sözlər). 
Bəzi  dillərdə  sözlərin  çoxu  ikinci  motivlidir,  düzəltmədir 
(fransız, alman, ingilis və s.). 
Bəzi dillərdə sözlərin çoxunda heç bir motivlilik yoxdur (məs., 
vyetnam dilində düzəltmə söz yoxdur). 
Ġnsanların  paltarlarında  100  ikon,  simvol,  ikinci  struktur 
motivli iĢarə-simvol, ikinci məna motivli iĢarə-simvol var. Dində və 
incəsənətdə  ilkin  motivasiyası  olmayan  iĢarə-simvollar  100,  o 
biriləri  isə  1000-dir.  Ġkonlar  isə  10000-dir.  Təbbi  dildə  birinci 
motivi  olmayan,  iĢarə-simvol  100,  ikinci  struktur  motivli  610  və 
semantik  ikinci  motivli  iĢarə-simvol  qeydə  alınıb.  Riyazi 
simvolikada motivi olmayan 100, ikinci struktur motivli isə 60 iĢarə 
sistemi var. Coğrafi xəritədə ikonlar 100, o biri iĢarələr isə 20+20-
10-dur, yol hərəkəti qaydalarında bu belədir: 10-50-50-50.
16
 Bioloji 
semiotikada  heyvanlarda  iĢarə-indeks  100-dür,  o  birilər  isə  sıfır. 
Bunlar nisbi göstəricilərdir. Bu kafisentlər müqayisə üçündür. 
Ġnsan Ģüuru məhz bu iĢarə-konvensiyalara görə min illərdir ki, 
dünyanı dərk edərək təsvir edir. 
 
 

---

ВЫ. И
ШАРЯ СИСТЕМЛЯРИНИН ЦМУМИ СЯЪИЙЙЯСИ
 
 
151 
 
VI.7. Düzəltmə və mürəkkəb işarələr 
 
Düzəltmə  iĢarələr  adi  iĢarənin  ifadə  və  məzmun  planında 
dəyiĢiklik  vasitəsilə  yaranır.  Mürəkkəb  iĢarələr  isə  adi  iĢarələrin 
birləĢməsi  nəticəsində  düzəlir.  Beləliklə,  mürəkkəb  iĢarələrdə 
mənaların cəmi yox, yeni məna əmələ gəlir. Birinci növ iĢarə ikinci 
növ iĢarə ilə birləĢib 3-cü dərəcəli iĢarə əmələ gətirir. Özü də iĢarə 
yaranmasının  müxtəlif  istiqamətləri  mövcuddur.  Jest  Ģəkil  doğura 
bilər, sonra isə yeni Ģəklin məzmunu yaranar. 
Tarix boyu semiotik kontinumun sıxlığı artır. 
1. Vizual iĢarə. Xaçın təsviri Avstraliyada və Kolumbaqədərki 
Amerikada  günəĢin  simvolu  (xətlərin  kəsiĢməsi  iĢığı  və  günəĢ 
dairəsinin hərəkətini bildirir); 
2.  Artefakt.  Xaç  müsbət  iĢarə  kimi  tarixi  artefaktla  üst-üstə 
düĢür.  Qədim  Romada  və  Misirdə  üstünə  taxta  qoyulmuĢ  dirək 
çarmıxa çəkilməni bildirirdi; 
3.  Sözlü  iĢarə.  Romalılarda  ―Xaç‖  əzab,  iztirab  və  quldur 
demək idi; 
4.  Konseptual  iĢarə-simvol;  xristianlarda  insanın  çarmıxa 
çəkilməsi əsas simvoldur; 
5. Ritual iĢarə. Əlin hərəkətilə xaç göstərirlər; 
6.  Ritual  jest.  Kilsədən  çıxanda,  müəyyən  vaxtlarda  xaç 
çəkirlər; 
7. Xaç döĢə taxılır; 
8. Ġsveçrəlilərin bayrağında xaç simvol kimi iĢlənib; 
9. Kilsədə Ġsanın çarmıxa çəkilməsini yad edən mərasim; 
10. Müxtəlif düzəltmələr. Rus d-də /kрeстьяне/ əhalinin xaçı 
qəbul edən hissəsi; 11. Xaçla yürüĢ, and içmə və s. 
Ən  qədim  rituallarda  iĢarə  fiziki  hərəkəti  göstərirdi.  Burada 
semiotik  təbiətli  komponent  var:  1)  Ritual  (simvolik)  hərəkət;         
2.  Mifoloji  təsəvvür;  3.  Söz  formaları.  Filogenezdə  ritual  hərəkət 
mifoloji təsəvvürü və danıĢığı formalaĢdıran ilk semiotik prosesdir. 
BəĢər tarixində simvolik hərəkət dili sözlü dilin əsasını təĢkil edib. 

---