G e n d e r V ə İ n s a n h ü q u q u

gender p ro q ra m la rın ın   yaradılm asını  nəzərdə  tu ta n   sosial- 
ictimai  siyasətin  həyata  keçirilməsini  tələb  edir.  Üçüncü 
yol,  şəxsiyyətin  gender  mədəniyyətinin,  gender  şüurunun 
və  davranışm m   form alaşm asm ı  nəzərdə  tutur.  Deməli, 
m əhz  üçüncü  yol  gender  məsələlərinə  fikir  verməyi  tələb 
edir.
Q lo b al  g e n d e r  p ro b le m lə ri  sistem in d ə  q a d m  
məsələsi mərkəzi yerlərdən birini  tutur.  Q a d m   məsələlərinə 
qlobal  y an a şm a  z a m a m   mənəvi-psixoloji,  sosial-məişət 
prinsipləri, əxlaq n o rm a la rı və s. mütləq nəzərə ahnmalıdu'.
Yəni  q a d m a   təkcə  biololji  populyasiya  kimi  deyil, 
sosial  cəhətdən  fəal,  məqsədyönlü  qüvvə  kimi  baxm aq  la- 
zmıdn'. Cəmiyyətdə cinslərin qarşıhqlı münasibətlərinin ye- 
ni  bir  formasmı  elmi  cəhətdən  əsaslandırm aq  -  uzun  müd- 
dəth  strategiya  hazııianm asıdır.  Çünki  insani  keyfıyyətlə- 
rin  əsas  kom po n en tlərin in   təkmilləşməsi  üçün  tədbiıiər 
p ro q ram ın ın   hazııianm ası  zəruridir.  Bu  bax ım d an   gender 
təbliğatı  aşağıdakı  problem lərin həllinə  köm ək  etmiş  olar:
-  cəmiyyətdə  gender  h a q q m d a   k o n k re t  elmi  biliklə- 
rin  yayılmasmı,  cinslərarsı  əlaqənin,  m ünasibətdə  baş  ve- 
rən  müxtəlif proses  və  hadisələrin  sosial  əhəmiyyətini  öy- 
rənməyə,
- dövlətin elmi cəhətdən əsaslandınhTiış gender siya- 
sətindən  çıxış  edərək,  k o n k r e t   g en d e r  problem lərinin 
həllinə,
-  cəmiyyətin  m üxtəlif  q r u p l a r m m   səviyyələrinin 
müəyyənləşdirilməsinə  ,
-  kütləvi  ədəbiyyatm   dərcinə,  nəşrinə,
-  sem inar  və  konfransların  təşkilinə,  mühazirələrin 
h a z u ia m b   müxtəlif yerlərdə oxunm asına,
-  m a a riflə n d irm ə y ə ,  in f o r m a s iy a la r m   to p h ın ıb  
işıqlandınlm asm a.

---

8
.  T Ə D R İ S   P R O Q R A M L A R I
T ə q d im  e d i b n  p ro q ra m la r R e sp u b lik a d a  g en d e r tə- 
limi  (və  ya  genderşünaslıq)  üzrə  ali  m əktəblər  üçün  ilk 
tədris  p r o q r a m l a r m d a n   ikisidir.  D ig ə r  iki  p r o q r a m  
müəllifləri f.e.d. Z .Q u lu zad ə və psix.e.n. R.  Ib ra h im b ə y o v a  
olm uşdur.  Bu  gun  gender  tə d q iq a tla n   artıq  cəmiyyətin 
sosio-m ədəni  p ro b le m lə rin in   tə d q iq in d ə   kifayət  q ə d ə r 
m ü h ü m  y er tu tu r.
T arixi p ro se sin  yenidən  q u r m a   m e to d u   kimi gender 
keçmiş  və  m ü a s ir  hadisələr  a ra s m d a k ı  qarşıhqlı  əlaqənin 
yeni  k o n s e p s iy a s m ı. təqdim   etm ək   im kanı  verir  və  bu 
əsasda  gələcək  hadisələrin,  o   cümlədən  cəmiyyət  inkişafı- 
nm   perspektivlərini  yeni  tərzdə  p ro q n o z la ş d ın r.  Bu  isə 
genderin  yeni  dünyagörüşünü  fo rm a la ş d ıra n  
fəlsəfəyə 
bilavasitə  aid  o ia n   id r a k   istiqaməti  hesab  edilməsi  üçün 
tutarlı  dəlildir.  Bu  nəticəni  gender  tə d q iq a tla n n m   mədə- 
niyyət və etik a üzrə  konsepsiyalara göstərdiyi təsirlə təsdiq 
etm ək  olar.  G e n d e r   və  ekoloji  təd q iq atla rın   sıx  əlaqəsi, 
m üasir  q lo b a l  və  sosial-ekoloji  problem lərin  səbəblərinin 
tədqiqi  bəşər  elmi  və  h u m a n ita r  fikri  sintezinin  növbəti 
mərhələsinin  təşəkkülünü göstərir.
G ender  -  fəlsəfənin  nəzəri  problem ləri  ilə  yanaşı, 
m ü asir  h ə y a t m   təcrübəsi,  cəm iyyətdə  g edən  siyasi  və 
hüquqi  proseslərlə  bilavasitə  bağh  olub,  siyasi,  sosial, 
iqtisadi  və mənəvi sahələrin tədqiqinə m ü h ü m   dəyişikliklər 
gətirdi.
A rtıq   neçə  illərdir  ki,  gender 
ölçüsü  beynəlxalq 
h ü q u q u n  labüd  a t r ib u tu d u r  və dem ək o la r ki, bütün q lo b a l 
təşkilat  və  q u r u m l a n n ,  m ü h ü m   beynəlxalq  k o n fra n s   və 
sim pozium larm   sənədlərində öz əksini  tapır.

---

1.  Gender  tədqiqatlanna  giriş: Tarix, nəzərlyyə,  təcrübə.
Tərtibçilər:  f.e.d.  Ə li Abasov
f.e.n. Svetlana Adıgözəlova
"G e n d e r  t ə d q i q a t l a n n a   giriş:  anlayışİar  sistemi, 
tarix,  nəzəriyyə, təcrübə sosiologiya və statistika"  k u rsu n a  
d a ir m eto d ik  göstərişlər.
M üasir  sosial  problem lərin  gender  tədqiqatlarında 
qlobal  əhatəsi  üçün  k u rsu n   gender  tədqiqatları  h a q q m d a  
ümumi təsəvvür verə biləcək aşağıdakı hissələrə ayrılmasmı 
təklİf edirik;
1.  A nlayışlar sistemi.  2.  Tarix.  3.  Nəzəriyyə.
4.  Təcrübə.  5.  Sosiologiya və statistika.
Bu  istiqamətin  nisbətən  yeniliyini  o n u n   anlayış- 
ia n n m ,  əksəriyyət  tərəfindən  qəbul  edilmiş  sistem  şəkilli 
o lm a m a s m ı  nəzərdə  t u t a r a q ,   k u rsu -ü m u m i  terminləri, 
o n la rm   etimologiyası,  m ə z m u n u  və  qarşılıqlı  əlaqəsini  da- 
xil etməklə başlam aq d a h a  m əqsədəuyğundur. Xüsusən nə- 
zərə alm aq   lazımdır ki, h ə tta  m a tria rx a t və p a tria rx a t kimi 
m əlum   anlayışlar  belə  g en d e r  təd q iq atla rm d a  yeni  məz- 
m u n   kəsb  edir,  bu  d a   o d e m ə k d ir  ki,  kişi  və  q a d m la rd a  
m əlum   n o rm a la rm   təşəkkülünə  səbəb  olan  xüsusi  mədəni 
təsir  öz  sosial  in stitu tla n   vasitəsilə  kişi  və  q a d m   əxlaqınm 
yaran m ası və onların gündəlik h əy a td a ro llan n ın   müəyyən 
ediiməsi  h a q q m d a   təsəvvür  y a ra tm a iıd ır.  Bu  fasiləsiz 
proses  düz  yolu  dolayı  şəkildə:  mədəniyyət,  din,  ailə, 
dövlət,  tərbiyə  və təhsil  sistemi,  kütləvi  informasiya  vasitə- 
ləri  və s.  sosial  institutlar vasitəsilə gedir.
Kişi  və  q a d m   təbii  (bioloji)  və sosial  ayrılması  (dif- 
ferensiyası)  arasında  o lan   fərqi cins  (seks)  və G e n d e r (soy) 
kimi  iki  mərkəzi  aniayışın  daxil  edilməsi  ilə  m öhkəm - 
iəndirm ək  lazımdır.  Birinci  bölgünün  (differensiyasmm) 
təbii,  bioloji  təkamülün  nəticəsi  və  insan  nəslinin  davam ı

---