G. N. Najmiddinova O’. U. Qurbonova

―qiyosiy pedagogika‖
atamasini qo‘lladi.
Julen fikriga ko‘ra, qiyosiy pedagogikaning vazifasi Yevropada, keyinchalik 
esa butun dunyoda ta‘lim-tarbiyaning eng oqilona tizimini yaratish maqsadida turli 
mamlakatlarning pedagogik tajribasini o‘rganishdan iborat. Pedagogika ijobiy 
fanga aylanishi uchun - deb yozgan edi Julen, - turli mamlakatlarning dalillangan 
materiallari tahliliga asoslangan bo‘lishi lozim. Turli-tuman dalillar to‘planishi, 
tartibga keltirish va ularni tizimlashtirish usullari aniqlanishi zarur. Bu omillarsiz 
pedagogik faoliyat va uning natijalari subyektiv, cheklangan qarashlarga, yosh 
avlod ta‘lim-tarbiyasi bilan shug‘ullanayotgan mutaxassislar fikri va irodasiga 
bog‘liq bo‘lib qolaveradi.
Julen batafsil ma‘lumot olish maqsadida, katta, so‘rovnoma (250 dan 
ko‘proq savollar) tuzdi. Bu so‘rovnoma maktab faoliyatining turli jihatlariga 
aloqador edi. So‘rovnomani Yevropaning turli davlat hokimyatlariga yuborishni 
taklif qiladi. So‘rovnomaning ayrim savollarida miqdoriy va daliliy ko‘rsatkichlar 
to‘plash maqsadi ko‘zda tutilgan edi. (Masalan, sinf mashg‘ulotlarining kunlik 
davomiyligi, o‘quv yili necha oydan iborat, imtihon o‘tkazish tartibi qanday, turli 
o‘quv muassasalarida bitiruvchilarga qanday turdagi diplom yoki shahodatnoma 
beriladi kabi). Shuningdek, sezilarli darajada murakkab savollar ham mavjud 
bo‘lib, ular bugungi kunda ham fanda muammoli masalalardan hisoblanadi. 
O‘quvchilarning individual xususiyatlari hisobga olinishi va aniqlanishi qanday 
amalga oshiriladi? Mehnatsevar, itoatkor, lekin yetarli layoqatga ega bo‘lmagan 
bolalarning dars jarayonida aytarli mashaqqatsiz saboqni o‘zlashtirayotgan 
qobiliyatli bolalardan ortda qolishi, ularda maktabga nisbatan qoniqmaslik 
hissining paydo bo‘lishiga sabab bo‘lmaydimi? kabi savollarga javob izladi. 
Julen so‘rovnoma yordamida olingan ma‘lumotlar qaysi davlat ta‘lim 
taraqqiyotida yetakchilik qilmoqda, qaysilari ortda qolgan, rivojlanishga to‘sqinlik 
qiluvchi omillar va ularni bartaraf etish yo‘llari kabi muhim masalalarga oydinlik 
kiritishiga umid qilgan edi. 
Bu g‘oyalarni amalga oshirish uchun umumyevropa ilmiy-pedagogik 
muassasa tashkil qilinishi kerakligini ta‘kidlagan. Bu muassasalarda o‘qituvchilar 
tayyorgarligini yaxshilashga yo‘naltirilgan ilmiy tadqiqotlar o‘tkazilishi va tajriba 
yo‘li orqali yangi pedagogik usullar amaliyotda sinab ko‘rilishini nazarda tutgan. 
Bularning 
bari 
qiyosiy 
pedagogika 
yaratilishi 
va 
Yevropaning 
barcha 
mamlakatlarini ta‘lim amaliyotida uzluksiz yaqinlashuv jarayoni yuzaga kelishiga 
asos bo‘ladi, deb hisoblagan. Bu g‘oyalar bir asrdan ortiq vaqt o‘tgach, YUNESCO 

---

20 
– ta‘lim bo‘yicha xalqaro byuro hamda boshqa xalqaro tashkilotlar faoliyati 
natijasida amalga osha boshladi. 
Julenning qiyosiy pedagogikaga doir tadqiqotlari o‘sha davrda keng 
yoyilmadi. Julen Parijskiy turli Evropa davlatlaridagi ta‘lim muassasalarida amal 
qiladigan ta‘lim mazmuni va metodini o‘zaro taqqoslash va tasnif etish uchun 
xalqaro tadqiqot markazi tuzishni taklif qiladi. Bundan tashqari u xalqaro 
pedagogik jurnal chop etish zarur ekanligini uqtiradi. Uning fikricha, pedagogika 
samarali fan bo‘lishi uchun u turli mamlakatlardagi ta‘lim to‘g‘risida manbalarni 
tahlil qilishga asoslanishi; turli dalil va faktlarni tizimlashtirish hamda ularni tahlil 
qilishi (interpretatsiya) lozim. Faqat shunday yondashilsagina ta‘lim faoliyati va 
uning natijalari ta‘lim-tarbiya ishi bilan shug‘ullanuvchi kishilarning qarashlaridagi 
subyektivlik va pozitsiyadagi individualligidan xoli bo‘ladi.
Fransiyada samarali natijaga erishgan ―pedagogik sayohatchi‖ taniqli 
faylasuf, Sorbonna professori V.Kuzen (1792-1867) bo‘ldi. U hukumat topshirig‘i 
bilan 1830 yilda bir necha bor Prussiyaga sayohat qildi va pruss ta‘lim tizimini 
o‘rgandi. Bularning natijasi, pruss ta‘lim muassalari, ularning tuzilishi, faoliyat 
usullari haqida batafsil ma‘ruzalarida aks etdi. Hukumat maktab islohoti 
o‘tkazishda bu ma‘ruzalarda keltirilgan dalil va xulosalardan keng foydalandi. 
Keyinchalik, nemis va ingliz tiliga tarjima qilingan Kuzen ma‘ruzalari boshqa 
mamlakatlarning pedagoglari tomonidan yakuniy hisobot tayyorlashda namuna 
bo‘lib xizmat qildi.
XIX asr ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Fransiyada xorijiy ta‘limni 
qiyoslab o‘rganish davom etdi. 1865 yilda ma‘rifatparvar J.N.Boduen Belgiya, 
Germaniya va Shvetsariyada boshlang‘ich ta‘limining zamonaviy holati to‘g‘risida 
ma‘ruza qildi.
Prussiya bilan bo‘lgan urushdagi mag‘lubiyatdan so‘ng, Fransiya (1870)da 
nemis maktabi tajribasiga qiziqish tobora ortdi. 1880-1890 yillarda E.Dreyfus-
Brissak tomonidan uch tomli ―Yangi tarbiya qiyosiy-pedagogik o‘rganish‖ asari 
nashr qilindi. XX asrda yaratilgan asarlar orasida Fredelning ikki asarini alohida 
qayd qilish mumkin. ―Xorijiy mamlakatlarda muallim tayyorlash‖ (1903) va 
―Xorijiy pedagogika‖(1910). Bu kitobda 9 mamlakatning majburiy ta‘lim 
shakllanishi qiyosiy tavsiflangan. Bu G‘arb mamlakatlari (Angliya, Germaniya, 
Italiya, AQSH) maktablari bilan bir qatorda Yaponiya va Misrda ta‘lim 
shakllanishining xarakterli jihatlarini yoritib bergan dastlabki asar hisoblanadi. 
Nemis pedagogikasida pedagogik qiyoslash elementlarini aks ettirishga uringan 
dastlabki asarlar XVIII asrda paydo bo‘ldi. 1784 yilda I.Brinkmanning ―Qadimgi 
va zamonaviy tarbiyani qiyoslash va ulardan qaysi biri tabiatga ko‘proq 
muvofiqligini ajratish‖ asari chop etildi. 1790 yilda Frayburg gimnaziyasi direktori 
F.Xekt ―Angliya va Germaniya maktab tizimlari qiyosi‖ nomi ostida ma‘ruzalar 
to‘plamini lotin tilida nashr qildi.
XIX asrda Germaniyada eng yirik xorijiy pedagogik muammolar 
tadqiqotchisi Myunxen universiteti professori F.Trish (1774-1860) edi. O‘zining 
xorijiy sayohatlari natijasida maktab rahbariyati topshirig‘iga ko‘ra, pedagogik 
hujjatlarni batafsil tahlil qilish asosida 3 tomlik ―Germaniya, Gollandiya, Belgiya 
va Fransiyada zamonaviy umumiy ta‘lim holati‖ asarini yaratdi. Bu asarda 

---

21 
qiyoslanayotgan unsurlar juda aniq ifodalangan. Trish nemis ta‘limiga o‘xshash 
Gollandiya ta‘limini tavsiflab, uni o‘z belgilariga ko‘ra qiyoslaydi. Fransuz va 
golland ta‘lim tizimlari mo‘tadil bo‘lgan Belgiya ta‘limini tahlil qilish maqsadga 
muvofiq bo‘ladi. Fransiya, Angliya yoki Germaniya maktablarining o‘ziga xos 
milliy belgiga egaligiga qaramasdan, xristian sivilizatsiyasi va yevromadaniyat 
tamoyillariga asoslangan ―umumiy ruh‖ ularning barchasiga aloqador ―Yevropa 
tarbiyasi‖ masalasini ko‘tarib chiqdi. Bu Yevropa xalqlari va mamlakatlarining 
yaqinlashuvida zaruriy manba ekanligini ta‘kidlaydi. 
XIX asrda yaratilgan asarlar sirasiga L.Shteynning ―Angliya, Germaniya, 
Fransiya va boshqa mamlakatlarda boshlang‘ich va kasbiy ta‘lim‖ (1868) asari va 
A.Baumeysterning ―Yevropa va Shimoliy Amerikada Oliy ta‘lim shakllanishi‖ 
(1897) kabilarni keltirish mumkin. 
AQSHda xorijiy tajribaga qiziqish, Yevropa pedagogik an‘analarga 
tayanuvchi milliy ta‘lim tizimi shakllanish davrida kuzatildi. K.Stou o‘zining 
―Yevropada boshlang‘ich umumiy ta‘lim to‘g‘risida hisobot‖ nomli asarida turli 
mamlakatlarning maktablari rivojlanishi muammosini siyosiy tizim va ijtimoiy 
strukturaga bog‘lab o‘rganishga harakat qildi. AQSHda ta‘limning xorij tajribasini 
o‘rganishga intilgan marifatparvarlardan G.Mann (1796-1859) va G.Bernard 
(1811-1900) larning hissasi katta. G.Mann AQSHda davlat byudjetidan 
moliyalashtiruvchi bepul majburiy boshlang‘ich ta‘lim joriy qilinishi tashabbuskori 
bo‘ldi. Bu masalaning samarali hal qilinishi uchun Yevropa mamlakatlari 
tajribasidan foydalanish zarurligini ta‘kidladi. U nemis maktablarida Pestalotsi 
metodlarining amaliy qo‘llanishiga katta qiziqish bilan qaradi. Yevropaning yetti 
mamlakatida bo‘lib, maktab ta‘lim tizimi bilan batafsil tanishib, ular asosida 
ma‘ruza tayyorladi. Uning ma‘ruzalari jamiyatda yaxshi qabul qilindi va maktab 
ta‘limining kelgusi istiqboli to‘g‘risida hukumat qarori qabul qilinishiga muayyan 
ta‘sir ko‘rsatdi. Mann Massachusets shtatida ta‘lim ishlari bo‘yicha kengashini 
boshqardi. Aynan shu shtatda AQSHda birinchi bo‘lib majburiy ta‘lim haqida 
qonun qabul qilindi. 1853 yilda Mann tomonidan «Amerika ta‘lim jurnali»ga asos 
solindi. Bu jurnalda milliy muammolar xorij tajribasiga qiyoslanib talqin qilindi.
Shuningdek, taniqli olim G.Bernard Yevropa davlatlariga «pedagogik sayohat» 
uyushtirib, ta‘limning xorijiy tajribalarini ba‘tafsil o‘rgandi. U maktab siyosati, 
ta‘limning 
markaziy 
va 
mahalliy 
boshqaruv 
organlari 
faoliyati 
va 
tashkillashtirilishi kabi masalalarga a‘lohida e‘tibor qaratdi. Pedagogik doirada
―Turli mamlakatlardagi xalq ta‘limi tizimi, statistikasi va ro‘yxatga olinishi‖ nomli 
ikki tomlik monografiyasi shuhrat qozondi. 1867 yilda AQSHda marifatparvarlik 
federal byurosi tashkil qilindi. Bernard bu byuroning birinchi rahbari sifatida 
faoliyat yuritib, amerikalik pedagoglarni Yevropaga ingliz, nemis, fransuz 
maktablari faoliyati bilan tanishshish maqsadida safar qilishini tashkillashtirga 
yordam berdi. 1898-1899 yilda Dj.Rassel qiyosiy pedagogika bo‘yicha Kolumbiya 
universitetida ma‘ruza o‘qidi. Keyinchalik, qilingan qator tadqiqotlarda nafaqat 
maktab, balki ma‘orif tizimining boshqa bo‘g‘inlari ham tadqiqot obyektiga 
aylandi.
Turli mamlakatlarda ta‘lim taraqqiyotiga ta‘sir qiluvchi omillar tahlilini 
M.Sedler davom ettirdi va chuqurlashtirdi. U maktab ta‘limining barqaror 

---

22 
rivojlanishi uchun maktab tashqarisidagi omillar iqtisodiyot, davlat tizimi, cherkov 
va oila ta‘sir ko‘rsatishini, aynan shu omillar nuqtai nazaridan ingliz grammatik 
maktabi, fransuz litseyi va nemis gimnaziyalari o‘rtasidagi o‘xshash va farqli 
jihatlarni tavsiflaydi.
Uning 1900 yilda ―Xalq ta‘limi xorijiy ta‘lim tizimi bilan tanishuv qanday 
amaliy qiymatga ega‖ kitobi nashr etildi:
Sedler tashabbusi bilan 1894 yili Londonda ingliz va xorijiy maktablar 
taraqqiyoti to‘g‘risida axborot to‘plash, yangi maqola va kitoblar kattaligini tuzish 
mos ravishda analitik dokladlar tayyorlash kabi vazifalarni bajaruvchi maxsus 
muassasa tuzildi. Bu hujjat va materiallar 1902 yilda qabul qilingan va 
mamlakatning o‘rta ta‘limining bir necha o‘n yillik sturukturasini belgilab bergan 
Parlament akti mazmuniga sezilarli tasir o‘tkazdi.
M.L.Rodionov Rossiyada qiyosiy pedagogikaga oid dastlabki tadqiqotlar 
XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida paydo bo‘lganligini ko‘rsatadi. Ularga 
K.D.Ushinskiy va L.N.Tolstoyning ba‘zi ishlarini kiritish mumkin. Ularning har 
ikkalasi ham Evropa ta‘lim tizimini tahlil qilib, uni rus ta‘lim tajribasiga qo‘llashga 
tanqidiy yondashadilar. Ushinskiy rus milliy ta‘lim tarbiya tizimining ustivor 
yo‘nalishlarini ajratib ko‘rsatadi va Evropa ta‘lim tizimidagi alohida olingan ayrim 
elementlarnigina rus maktablari tajribasida qo‘llash mumkinlini taklif etadi. 
Tolstoy esa, xalq maktabining qat‘iy tarafdori sifatida Evropa ta‘lim-tarbiya 
tizimidan to‘liq foydalanishga qarshi chiqadi. Ulardan rus ta‘lim tizimi uchun 
yaroqli bo‘lgan ayrim elementlarni olish mumkinligini ko‘rsatib o‘tadi. 
Ushinskiy qator asarlarida ―Shvestariya bo‘ylab pedagogik sayohat‖, 
―Xorijga mehnat safari bo‘yicha hisobot‖, ―Shimoliy Amerikada maktab 
islohotlari‖ xususan ―Umumiy tarbiyaning xalqchilligi haqida‖ Fransiya, Angliya, 
Germaniya, Shvetsariya, Shimoliy Amerikadagi xalq ta‘limi, ularning o‘quv 
muassasalari faoliyati va tashkil qilinishi usullarining o‘ziga xos jihatlarini batafsil 
yoritishga harakat qildi.
Ushinskiy fransuz ta‘lim tizimini o‘rganib, unga tanqidiy baho berdi. 
Markazlashuv va ma‘muriy bir xillik xarakterida ekanligini qayd etdi. 
Fransiya‘ning o‘quv muassasalari markazlashuvi,- deb yozgan edi u, - eng so‘nggi 
nuqtagacha olib borilgan. Nafaqat bir bilim yurti boshqasini takrorlaydi, balki 
ularning bari intizomlashgan harbiy qism singari yagona buyruqqa amal qiladi. 
Fransuz xalq ta‘limi vazirligi har yili tasarrufida bo‘lgan o‘quv muassalariga o‘quv 
fanlari dasturini taqdim qiladi. Unda nafaqat joriy yilda o‘qilishi lozim bo‘lgan 
yozuv belgilanadi, balki qaysi betlar tarjima qilinishi, qaysisi yod olinishigacha 
qayd etiladi…Vazirlikning ixtiyoriy amaldori soatiga qarab aynan shu soatda 
Fransiyaning barcha gimnaziyalarida Seseron asarining aynan shu betlari tarjima 
qilinadi yoki aynan bir xil sharh asosida o‘qilatiladi (sharhlar ham vazirlik 
tomonidan tasdiqlanadi). Yoyinki, o‘n minglab o‘quvchi aynan shu mavzuda insho 
yozyapti, deb ishonch bilan aytishi mumkin. Bu Fransiyada tarixiy merosga 
aylangan xalq ta‘limi tizimiga Ushinskiy tomonidan berilgan baho edi. Ushinskiy 
Fransuz pedagogikasining ma‘naviy tarbiyaga daxldor jihatlarini tanqidiy 
baholaydi. Maktab hayotini tashkil qilishda shuhratparastlik qo‘llab-quvvatlanadi. 

---

23 
O‘quvchilar orasidagi nosog‘lom raqobat hamda man-manlikni fransuz 
pedagogikasi kuchli richag deb bildi va u bilan birga faoliyat yuritdi.
Bu maqsadda fransuz allomalari ko‘plab qoyilmaqom vositalar o‘ylab 
topdilar: tarbiyalanuvchilarga orden taqdim qiladi, ularga mansab beradi, ularning 
ismini gazetada chop etadi. 
Shunday qilib, XIX asr va XX asr boshida xorijdagi va milliy ta‘lim tizimi 
ahvoli to‘g‘risida dalillar yig‘ish tasniflash yoki birlamchi tahlilga tortishga 
qaratilgan g‘arb mamlakatlari va rus pedagoglarining tatqiqotlari hajmi kengayib 
bordi. Ammo bu muammo bilan shug‘ullangan mualiflarning aksariyati buni yo‘l-
yo‘lakay hisoblab, asosiy ish faoliyati sifatida ko‘rib chiqmagan.
XIX asrning ikkinchi yarmida (1870-1900) jahondagi bir qator mamlakatlarda 
majburiy ta‘lim haqida hukumat qarori chiqdi. 
Maqsad ta‘lim mazmuniga ko‘ra butun G‘arbda bir xil bo‘lgan maktablar 
bilan birga mamlakatning milliy xususiyatlarini ko‘qroq aks ettiradigan davlat 
munisipal xalq maktablari yuzaga kela boshlaydi. 
Jahonning turli mamlakatlarida maorif sistemasini muammolariga qiziqish va 
maktabni qiyosiy o‘rganish zaruriyati ortadi. XIX asrning oxiriga kelib qiyosiy 
pedagogikaning ayrim nazariy asoslari va amaliy vazifalari, xususan chet eldagi 
pedagogika tajribalari materiallarini to‘plash va ishlab chiqish, nashr etishda o‘z 
mamlakatidagi ta‘lim-tarbiya sistemasini takomillashtirish uchun foydali tajriba 
olish maqsadida, turli ta‘lim sistemalarining ijobiy tomonlarini qayd etish 
vazifalari belgilaydi. XIX asrning ikkinchi yarmida Yevropada xalqaro tadqiqot 
markazlari, muzeylari yoki institutlari vujudga kelib, ular o‘z mamlakatlari va chet 
eldagi ta‘lim va tarbiyaga oid axborot materiallari va statistik ma‘lumotlarni 
to‘plab, ishlab chiqadilar va tarqatadilar. XIX asrning oxirida Turkiya va Avstro-
Vengriya imperiyasi guruhiga kirgan Slavyan xalq vakillari bo‘lgan 
pedagoglarning tadqiqotlari o‘ziga xos xarakterga ega edi. Bu pedagoglar maktab 
orqali Slavyan xalqlarini birlashtirish va milliy ozod qilishga yordam bermoqchi 
bo‘ldilar.