GeçMİŞİ, bugüNÜ ve geleceğİ

Muhammet ARSLAN 

U L U S L A R A R A S I   S E M P O Z Y U M  

“AZERBAYCANŞİNASLIK: GEÇMİŞİ, BUGÜNÜ VE GELECEĞİ” 

(Dil, Folklor, Edebiyat, Sanat, Tarih) 

 

koç  heykelleri  de  Türklerin  koç’a  verdiği  değerin  bir  göstergesi  olarak 

karşımıza  çıkar.  Buna  Moğolistan  Arkhangai  şehri  sınırlarındaki  Uygur 

dönemine ait koç heykellerini de eklemek gerekir.   

Göktürklerin  sahip  oldukları  Gök  Tanrı  inanç  sisteminde  Tanrı’yı 

sembolize eden “ at”ı “k oç” ile birlikte Tanrı’ya kurban etmeleri (İnan: 1976, 

49-50.;  Aksoy:  1998,  41)  ise  “k oç”  sembolizmi” açısından  önemli  bir 

veridir.  Eski Türklerin  gökyüzü için  at, toprak  için  koç  kurban  ettikleri  de 

bilinen bir gerçektir (Aksoy:  2008, 93). Koçun  kurban edilmesi ile başının 

parçalanması o anda orada bulunanlardan en yaşlısına düşer. Topluluğun en 

yaşlısı koçun  başını parçalar ve kulağını “ç ok dinle, az konuş” vecizesinin 

bir gereği olarak orada bulunanlardan en küçüğüne verir (Aktemur-Arslan: 

2009:  289.;  Aksoy:  2012,  18).  Koçun  kurban  edilmesi  Kazaklar  için  de 

önemli  bir  ritüeli  oluşturur.  Şayet  bir  koç  kurban  edilmişse  başının 

parçalanması  sadece  evin  reisine  aittir.  Evin  reisi  yani  baba  evde  yoksa 

koçbaşı parçalanmaz ve haşlanmış olarak bekletilir (Aktemur-Arslan: 2009: 

289.;  Aksoy:  2012,  18).  Kazakistan’daki  birçok  mezar  taşında  koçbaşı 

motiflerine  yer  verilmesi  ve  koç  heykeli  formundaki  birçok  mezar  taşının 

bulunması  bu  köklü  gelenekten  gelen  asırlık  alışkanlıktandır.  Hazar 

Denizi’nin  Kazakistan’a  olan  kıyısındaki  Tupkurgan  (Tup  Karagan)  antik 

bölgesindeki  Türk  mezarlığında  oldukça  estetik  koç  heykeli  formunda  bir 

mezar taşı vardır (Foto.: 12). Ayrıca Dede Korkut’un Kazakistan’da Seyhun 

Nehri (Sir-i Derya) kıyısında bulunan anıt mezarının girişindeki koç heykeli 

de aynı düşünce ve geleneğin devamı olarak görülmelidir

3

 (Foto.: 13). Dede 

Korkut destanlarında geçen bir ifadeyi de burada ayrıca zikretmek gerekir: 

“Oğuzlar attan aygır, deveden buğra ve koyundan ise koç  keserler” (Ergin: 

1969, 8.; Özkartal: 2012, 68). Kazakistan’ın Janakorgan şehrindeki Horasan 

Ata’ya  ve  müritlerine  ait  mezarların  başında  yer  alan  koçboynuzları  aynı 

geleneğin  ürünleridir  (Foto.:  14-15).  Yine  Türkistan  bölgesindeki  Kentav 

şehrinde bir evin balkonuna ve bir mezara asılan koçboynuzu (Foto.: 16-17) 

ile  Türkistan  Merkez  Mezarlığındaki  koçboynuzlu  mezarlar  önemlidir 

(Foto.: 18).     

Burada  Moğolistan’ın  kuzeyinde  yaşayan  Tuva  Türkleriyle  ilgili  bir 

geleneği  de  ayrıca  hatırlatmak  gerekir.  Tuvalarda  kurban  edilen  koçun 

boynuzu  atılmaz  ve  zenginleşmek  için  askı  yapılarak  kullanılması  gerekir 

(Arıkoğlu: 1998, 293).  

Yoğun  olarak  Kazakistan’daki  mezarlıklarda  görülen  koç  heykeli 

formundaki mezar taşları dünyanın diğer Türk yerleşimlerinde de karşımıza 

çıkar. Orta Asya’daki be mezar geleneği Türkler tarafından Ön Asya’ya ve 

Kafkasya coğrafyasına taşınmış olmalıdır (Kalafat: 2013-2014). Azerbaycan 

                                                           

3

  

Dede  Korkut’un  Seyhun  Nehri  kıyısındaki  anıt  mezarı  suların  yükselmesi  ile  sular 

altında kalmış; sembolik olarak yeni anıt mezar Kazakistan’ın Kızılorda ile Baykonur 

şehirleri  arasındaki  bir  noktaya  inşâ  edilmiştir.  Burada  da  sembolik  koç  heykelini 

görmek mümkündür.  

Sayfa 802 / 847

---

KARS’IN SELİM İLÇESİNDE BULUNAN KOÇ HEYKELİ FORMLU BİR 

MEZAR TAŞININ DÜŞÜNDÜRDÜKLERİ  

U L U S L A R A R A S I   S E M P O Z Y U M  

“AZERBAYCANŞİNASLIK: GEÇMİŞİ, BUGÜNÜ VE GELECEĞİ” 

(Dil, Folklor, Edebiyat, Sanat, Tarih) 

 

bunların başında gelir. Özellikle Nahcivan’daki Mümine Hatun Türbesi’nin 

adeta açık hava müzesi niteliğindeki bahçesinde (Foto.: 19-20-21-22-23-24) 

ve  Nahcivan’ın  Culfa  kentindeki  Ermeni  mezarlığındaki  koç  heykeli 

formundaki mezar taşları görülmeye değerdir (Foto.: 25-26-27). Nahcivan’ın 

Ordubad  şehrinin  Bilev,  Aşağı  Aza  ve  Düylün  Köylerinde;  Culfa’nın 

Hanağa  ve  Gülistan  Köyü’nde;  Şahbuz’un  Tırkeş  ve  Mezra  Köyü’nde; 

Babek’in Cehri Köyü’nde çok sayıda koç heykeli formlu mezar taşı bulunur 

(Seferli: 2002, 368-369) . 1926-27 yıllarında Azerbaycan’ı ziyaret eden Rus 

araştırmacı Sisoyev ve 1834 yılında yöreye gelen Fransız seyyah Monpere, 

buradaki  koç  heykellerine  halk  tarafından  büyük  bir  saygıyla 

yaklaşıldığından bahseder (Berkli: 2007, 67-68).  

Hıristiyan  Kıpçak  Türkleri  ve  Ahıska  Türklerinin  anavatanı  olan 

Gürcistan barındırdığı çok sayıda  koç  heykeli formundaki mezar taşları ile 

Anadolu’dan  sonra  ikinci  sırada  gelmektedir.  Özellikle  Ahıska  Kalesi’nde 

sergilenen mezar taşları oldukça önemlidir. Bunun haricinde küçük yerleşim 

yerlerinde  çok  sayıda  koç,  koyun  ve  at  formunda  mezar  taşına  sahiptir. 

Ahılkelek’teki Prtena Köyü’ndeki mezarlığında koç heykeli formunda mezar 

taşlarına rastlanır (Foto.: 28). Gürcistan’ın çeşitli bölgelerindeki Lipi Köyü 

(Foto.: 29), Navtiani Köyü (Foto.: 30), Poka Köyü’nde (Foto.: 31) de aynı 

formda  mezar  taşları  bulunur.  Kvemo  Kartli  Kilisesi  bahçesinde  at  ve  koç 

heykeli  formunda  mezar  taşları  vardır  (Foto.:  32-33).  Samshvilde  Antik 

Kenti’nde  yapılan  arkeolojik  kazılar  sonucu  gün  yüzüne  çıkartılan  koç 

heykelli  mezar  taşları    (Foto.:  34-35)  da  yine  Gürcistan’daki  geleneğin 

devamcısıdırlar.  

Koç  veya  koçbaşı  figürü Gürcistan’da  sadece  mezar  taşlarında  değil 

ilginç bir şekilde birçok kilise mimarisinde de karşımıza çıkar. “Güç” veya 

“k oruyucu” sembolizmi ile karşımıza çıkan bu figürleri 7. yüzyıldan kalma 

Ateni  Sioni  Kilisesi’nde  kubbenin  âlemi  olarak  görmekteyiz  (Foto.:  36). 

Yine  7.  yüzyılda  inşâ edilmiş  Rkoni  Kilisesi’nin saçaklarında  gördüğümüz 

koç  heykelini  (Foto.:  37),  Kutaisi  kentindeki  11.  yüzyıldan  kalma  Bagrati 

Katedrali’ndeki sütun başlığında görmekteyiz (Foto.: 38). Ayrıca 13. yüzyıl 

tarihli Kintsvisi Kilisesi’nin cephesindeki alınlığın üzerinde  de koç heykeli 

görülebilir  (Foto.:  39).  Hıristiyan  mimarisindeki  bu  uygulama  bizlere  hem 

yörede yaşayan Kıpçak Türkleri tarafından taşınan geleneği hem de yöredeki 

kültürel  etkileşimi  hatırlatmaktadır.  Gürcistan  Tiflis’teki  bir  Hıristiyan 

mezarındaki  koçboynuzları  (Foto.:  40)  ile  Draneti  Kilisesi  narteksine 

toplanan  koçboynuzları  (Foto.:  41)  da  aynı  etkileşimin  ürünü olmalıdır. 

Oldukça  ilginç  bir  örnek  ise  mezarı  ve  dolayısıyla  ölümü  koç  ile 

ilişkilendirmek açısından oldukça önemlidir. Gürcistan’ın neresinde olduğu 

bilinmeyen,  mezar taşı üstüne konan kurban edilmiş bir koçun  başı (Foto.: 

42);  bu  uygulamanın  günümüzde  dâhi  en  canlı  şekilde  devam  ettiğinin 

kanıtıdır.  Koç,  Gürcistan’da  aynı  zamanda  “n azarlık” sembolü  olarak  da 

uygulama alanı bulmuştur. Bir evin duvarına asılan koçbaşı bunun güzel bir 

Sayfa 803 / 847

---