A L l a h V e r d I emi nov mir cəlalin
Yüklə 176 Kb. Pdf görüntüsü
|
səsinə. Xüsusilə, onun azərbaycanca danışması Əntiqəni sevindirir, heyran kəsilir. Bu malakan kəndlisi həssas adamdır və Əntiqənin ürəyindən keçənləri fəhmən duyur və atları mahmızlayır ki, dağ kəndinə tez çatsın. Oxşar motivlər xalqımızın maariflənməsi yolunda ziya lıların fədakarlığı məsələsi nəsrimizdə təzə mövzu olma mışdır. "Yolumuz hayanadır” romanında dövr, ictimai-si yasi durum tamam başqa idi, xüsusilə də Bakının burjua ziya tələblərinə cavab verməsi, fəhlə sinfinin oyanışı, Sa birin Bakıya gəlməsi, Balaxanıda dərs deməsi və "Molla Nəsrəddin”çi olması və sairlə məhdudlaşır. "Dağlar dillən- di"də isə kəndə maarif işığının sızması, Almazların bir nü mayəndəsi Əntiqələrin işi qabarıq təsvir olunmuşdur. Dünya nasirləri öz qəhrəmanlarına qarşı "vəfalı" ol muşlar (xatırlatdığım kimi). Məsələn, O.Balzakda, V.Hüqo- da və Azərbaycan yazıçısı Mehdi Hüseyndə. Digərlərində də. Mir Cəlal da istisnalıq yaratmadı. Əntiqə tarixi şəxsiy yət deyil və ondan iddia etməyə dəyməz ki, "Yolumuz ha- yanadır"dan "Dağlar dil!əndi”yə köç elədi. Bizi sonuncu Əntiqə obrazı maraqlandırır: O, xaraktercə bütöv, püxtə ləşmiş surətdir. Adama elə gəlir, "başı daşdan daşa dəy mişdir". Gəldiyi, ilk aylardan vəzifəli adamlarla "kəllələşir", Şəfiyev və Şəfizadə ilə. O, özünü hazırlamışdımı dialoqa - sərt mübahisəyə? Xeyr, çünki, yüksək həvəslə ayaq bas mışdı Köşküyə, adamlarından istiqanlıq görürsə, deməli, balalara dərs vermək çətinlik yaratmayacaqdır. Mir Cəlal da belə bir arzudadır.Başqa cür qeyri-inandırıcıdır. Məktəb hər bir sakinin, səlahiyyətlinin müqəddəs ocağıdır. Təəs süf ki, Əntiqənin düşündüyünün əksinədir: "Əntiqə onu da güman edirdi ki, ayrı-ayrı şəxslər bu səliqə sahmanda ev tikirsə, məktəb binası daha abad və yaraşıqlı olur. O, birin --------------------------------------- 228 ---------------------------------------- ci gün binaya ayaq basdığı, müəllimlər, xadimlər ilə tanış olduğu zaman yanıldığını təyin etdi, məktəb binası nəinki güman edilən səviyyədə deyildi, hətta çox cəhətdən qü surlu və baxımsız idi. Bu otaqlar özü də darısqal və qis mən qaranlıq idi. Eyvanın pilləkaniarı köhnə, məhəccərlə ri dağınıq, yaraşıqsız idi. Hətta aşağı sinif uşaqlarını eyva na buraxmaq təhlükəli idi, onlar yuxarı mərtəbədən yıxıla bilərdilər; bədbəxt hadisə baş verə bilərdi". Zahirən sadə səslənir, 20-30-cu illərdir, o dövrün mira sıdır, ucqar kənd məktəbidir və sair təsəllilərdən doğan təmkinliyi, əxlaqi naqisliyi, laqeydliyi ört-basdır etmək psi xologiyasını işıqlandırır. Amma mən Mir Cəlalın nəsr, söz demək, yazmaq, proqnozlaşdırmaq poetikasından çıxış etmk istərdim və bir qədər məsələnin dərininə, davranış ətalətinə qayıdıram. Çünki, yuxarıda qeydim kimi: 80 ildən təxminən bir əsrə yaxın vaxtdan, zamandan bu günümüzə gələn yol. İbrətlidir, yaxud əksinədir?! Bir vaxt, lap XIX əsr dən başlayaraq az-çox oxumuşlar, yaxud varlılar dinə da ha çox üstünlük verirmişlər, əslində xurafata az meyilliydi- lər. İslamdakı işığı, oxumağı, savadlanmağı açıqca görür dülər. Lakin həm rus xristianlığı, həm də Sovet ideologiya sı bu hissə böhtanlar püskürdü, hətta söz insanlarında "a- teizm" motivlərini axtarmğa başladılar və tapdılar. Bir şeyi isə ortaya qoymadılar; əslində bu, bizim öhdəmizə düşür dü: Nə üçün, nə səbəbə varlılarımız, təbəqələşmişlərimiz - keçmişimizdə yaşayanlar məktəbdən qaçmışlar? Bir kənd də bir neçə məscid tikdirmişlər, özləri üçün kəşanə evlər, saraylar qurmuşlar, olsun, amma balalarının oxuması üçün bir qəpik belə xərcləməmişlər. Mir Cəlal: "ayrı-ayrı şəxslər bu səliqə-sahmanda ev tikirsə" - ifadəsini obrazının dilin dən qoparır - bəs təhsilə niyə soyuq münasibət bəsləyirlər ________ _______________ 2 2 9 --------------------------------------- - sualı ortaya çıxır. Bunun əlbəttə, sosial-genetik səbəblə ri var. İnsan xarakterində: dədə-babalarımızda davranışın axtarışı problemi ortaya çıxmış və səy göstərmiş ki, yaxşı lığa səy göstərmək iradəsini obyektiv şəraiti nəzərə al maqla calaşdırsın, birləşdirsin. Bu situasiyanın inkarı olan fəallıq forması ədəbiyyata istinadən "donkixotçuluq" ad lanmışdır (bu gün də). Tarixi obrazın arxasında seçmə, nü munəvi tipi durmalıdır - o şəxsdə borc, ideallıq naminə edilən fəallıq fəzilət səviyyəsinə çatsın. O dövrdə: XIX əsrdə də, XX əsrdə də (heyif XXI əsrdə də) uşaqlarının məktəbə getməsini reallaşdıran bir məkanın unudulması, bir bina, nəsə bir şeyin inşaası və onları əvəz edəcək gənc nəslə təlim-tərbiyə vermək hissinin yoxluğunda təbii ki, onlar Servantesin qəmli Don Kixotu ilə tanış deyildilər. Amma bu gün o dövrə baxanda Don Kixot davranışını öz lərində görəndə düşünür və müqayisə aparırıq ki, onların psixologiyasında, hərəkətlərində, qənaətlərində iki tip əx laq: donkixotluq və hamletizm davranışları mövcud idi. Yaxşı yaşayırdılar, yeyib gəzir, bir neçə arvad alır, saysız mal-qara sürülərinə sahib çıxır, at ilxıları şahə qalxır, daha doğrsu, fəzilət dərəcəsinə qədər yüksəlmiş passivlik: o əsasa görə ki, passivlik insanın salamat və sağlam olma sını təmin edir və hamletizm davranışı - rasional düşüncə yə meyilliklə səhvə yol verir, əxlaqi məqsədi ləkələməyə risk, cəhd etmək reaksiyasını üzə çıxarırlar. Hər ikisi bir xarakterdə yola getmir (axı, bizim bəylərimiz haçan bir-bi rilə yola getmişdir?). Heyif ki, onlar Şekspirdən ibrətli kə lamı eşitməmişlər: - Bizim cəmiyyətimiz əqli çatışmazlığın səmərəsizliyində çiçək kimi solur. Bizdən heç bir zaman neytralizm (birtərəflik) əhvalı əl çəkməmişdir, bir növ hamletizm motivlərinə meyilliliklə _______________________ 2 3 0 ---------------------------------------- barışmışıq: "qarışmamaq", "nə işimizə", "hökümətin bor cudur" və sair ifratçı ətalətin təntənəsi. Bu məqsədin, əgər varsa, praktik həlli obyektiv şəraitdə sosial yanaşması, təhlili birmənalı olmur. Belə ki, məsələyə etika mövqeyin dən qiymət verməliyik (axı, bu neytralizm haçanacan arxa- mızca sürünəcəkdir?) və onun mütləqləşdirilməsi nəinki burjuaziyanın, hətta sosializmin əsas nümayəndələri üçün tipik vərdişdir. Paradoks ola bilər bizlərə ki, məşhur yazıçı Sartrın bir obrazı bu fikri haqlı söyləmişdir: "Əgər cəhən nəm qazanmaq istəyirsənsə, öz çarpayından düşməmək kifayətdir. Dünya ədalətsizdir: sən onu qəbul edirsənsə, deməli, cinayətə şərik çıxırsan, əgər üz döndərsən isə əc laf olursan". Mahiyyətinə gələndə ədib fikrini bu cür forma laşdıra bilər ki: bu mühakimədən sosial və əxlaqi soyuma şəraitində davranış situasiyasının əsil cəhəti nəzərə çar pır, yəni ifadəsini tapmır. Sosial və əxlaqi soyuqluq təmiz, humanist adamların bitərəfliyi konkret situasiyalarda (elə təhsilə münasibətdə) o şəxsin üstünlüklərinə baxmayaraq, nəticədə - son qərarında mövcud cəmiyyətin öz vətənda şına, sakininə ya könüllü, ya da zorən sırıyıcı "şər"in seçil məsidir. Davranışımızdakı bu neytralizm mövqeyimizdə şərlə, pis hadisələrlə fəal mübarizə şəraitində acizləşirik. Bunun bir əsas zəifliyi də ondadır, sosial zərurətə yiyələn məkdə, mövcud (indi daha geniş) şəraiti dəyişdirməkdə acizdir. Bu isə reqressiv (inkişafa zidd) səciyyəlidir. "Bədbəxt hadisə” əsərə dialoq xətrinə gəlməmişdir; əgər bu gün (Əntiqə dövrü üçün) məktəbin qiyməti hətta vəzifəlilər (indiki dövr üçün) tərəfindən arxa plana keçmiş sə, bəs nə etməli? Əntiqə daha Almazın Mirzə Səməndəri, Hacı Əhmədi və başqaları ilə mübarizəyə girişmir, yox o, Sovet hökü- ______________________ 2 3 1 -------------------------------------- Yüklə 176 Kb. Dostları ilə paylaş:
|