Abġd tahġRLĠ
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
48 II surə, 256-cı ayədən: Dində zorakılıq yoxdur. Doğruluq azğınlıqdan aydın fərqlənir. Hər kəs şeytanı və bütləri inkar edib, Allaha iman gətirərsə, o artıq ən möhkəm bir dəstəkdən yapışmış olur. VI surə, 108-ci ayədən: Allahdan başqalarına tapınları söyməyin. Yoxsa, onlar da bilmədikləri üzündən Allahı düşməncəsinə söyərlər. XXV surə, 63-cü ayədən: Rəhmanın bəndələri o kəslərdir ki, onlar yer üzündə təmkinlə, təvazökarlıqla gəzər, cahillər onlara söz atdıqları zaman onlarla gözəl, yumşaq danışarlar. Əgər bir tərəfdən, Şərq xalqları üçün ərəblərin yürüşü Vizantiya tərəfindən onlara verilən fiziki, maddi və mənəvi məhrumiyyətlərdən azad edilməsidirsə, digər tərəfdən, islamın sürətlə yayılmasını şərtləndirən amillərdəndir. Roma imperiyasının despotizmini əvəz edən islam liberalizmi insanların qəlbində əbədi yuva salırdı. Məşhur fransız alimi Dozi yazırdı ki, ərəblərin hökmranlığının dinc dövrü digər dinlərə ibadət edənlərə münasibətdə daha humanist xarakter daşımışdır. Qeyri-müsəlmanlar zorakılıqla yox, məhz inama görə islamı qəbul etmişlər. Bu münasibətlə II Ömərin yerli nümayəndəsi Xəyyamın ona yazdığı məktub çox ibrətamizdir. «Əgər Misirdə işlər bu cür davam etsə, heç şübhəsiz, bütün xristianlar bir nəfər kimi islamı qəbul edəcək, bununla da dövlət onlardan xəzinəyə daxil olan gəlirdən məhrum olacaq». II Ömərin cavabı daha maraqlıdır: «Allah Məhəmməd Peyğəmbəri öz elçisi kimi göndərib, dilənçi payı yığan kimi yox». İslamdan sonra, İspaniyada xristianlar, xüsusilə azad yaşamağa başladılar. Avropada izlənən, təqiblərə məruz qalan yəhudilər xilafətdə təhlükəsiz sığınacaq tapırdılar. Tarixdə belə təkzibolunmaz faktlar çoxdur. C.Hacıbəyli islamı təhrif edənlərə, onu ədalətsiz hücumlarla gözdən salmağa çalışanlara cavab olaraq, məqaləsini belə itirir: «Müsəlman fatehlərinin inama dözümlülüyü müqabilində «xaç yürüşlərinin» qəddarlıq nümunələrindən misal gətirsək, müsəlmanların zorakılıq və fanatizm daşıyıcıları kimi təqdim olunması ən böyük və ciddi səhv olardı». C.Hacıbəyli təkcə islamın tarixinə və müqəddəs kitab Qurana əsaslanaraq, müsəlmançılığı müdafiə etmir, həm də dində baş verən dəyişiklikləri, ruhanilərin problemlərini cəsarətlə mətbuat səhifəsinə çıxarır. Geniş ictimaiyyətlə öz fikir və mülahizələrini bölüşdürürdü. Bu mənada «Kaspi» qəzetinin üç nömrəsində (29 noyabr, № 267; 3 dekabr, № 270; 8 dekabr, № 274) dərc olunmuş «Ruhanilərin ehtiyacı» adlı iri həcmli məqalə diqqəti xüsusilə cəlb edir. Məqalə belə başlayır: «Bəzi istisnaları nəzərə almasaq, bizim jurnalistlər müsəlman ruhaniləri haqqında çox amansız, sərt mövqe tuturlar. Onlar «cəhalət, qaranlıq elçilərini», «zərərli elementləri», xalqın ziyanlı instinktlərini qızışdıranları, elm və maarifin yayılmasına qarşı duranları «yerlə yeksan edir», «biçirlər». 49 Bir sözlə, bizdə ruhaniləri söymək dəbdədir. Mollalar barədə hər hansı bir müsəlmanla söhbət et, o mollaları bütün bəlaların mənbəyi, qatı düşməni adlandıracaq. Məsələ burasındadır ki, mollalar haqqında C.Hacıbəylinin qeyd etdiyi bu ictimai rəy birdən-birə, əsassız yaranmamışdır. Bir tərəfdən, cəmiyyətdə Qərbin uydurduğu «müsəlman fanatizmi», «dözülməzliyi» pərdəsi ilə islamla mübarizəsi. Digər tərəfdən, xalqını bütün varlığı ilə sevən qələm sahiblərinin – M.Ə.Sabirin, C.Məmmədquluzadənin öldürücü satirası, felyetonları adamlar arasında mollalar barədə mənfi fikrin formalaşmasına xidmət etmişdir. C.Hacıbəylinin fikrincə, ruhanilər haqqında xoşagəlməz rəyin əmələ gəlməsinin bir səbəbi də, onların süstlüyü, soyuqluğu, fəaliyyətsizliyidir. Bunun özünün də səbəbləri var. Başlıcası isə ruhani təhsili verən mütəşəkkil ali müəssisələrin olmamasıdır. C.Hacıbəyli bu barədə – Bakıda ruhani seminariyasının açılmasının vacibliyi haqqında hələ 1913-cü ildə «Kaspi»də yazmışdır. O vaxt da, müəllif qeyd etmişdir ki, ruhani seminariyasının olmaması xalqın tərəqqisi və maariflənməsi yolunda ciddi maneədir. Bu zaman C.Hacıbəyli həm də ona əsaslanırdı ki, bizdə seminariyanın olmadığından, adamlar ruhani təhsili almaq üçün İran və Türkiyənin müxtəlif şəhərlərinə gedirlər. Başqa həyat tərzi, yad mühit onları öz xalqından uzaq salır. Belə tərbiyə və təhsillə geri dönən «mənəviyyat ataları» xalqa necə fayda verə bilərlər? Amma xalqın öz içərisində yetişən ruhani xalqın ideya və mənəvi ehtiyaclarını daha yaxşı bilər, xalqdan uzaq düşməzlər. Məsələ burasındadır ki, Qafqazın ali ruhani nümayəndələri də seminariyanın açılmasına ehtiyac olduğunu etiraf etməyə başlamışlar. Belə təhsil müəssisənin vacibliyini Zaqafqaziya şeyxülislamı Abdusalam Axundzadə qeyd etmiş, ilk addım kimi ali hakimiyyət orqanları qarşısında məsələ qaldırmışdı. Onlar razılıq versə də, Şeyxin vəfatı bu işin davam etdirilməsinə mane olmuşdur. Sonralar bu məsələ ilə şeyxülislam axund Pişnamazzadə məşğul olsa da, vəsait çatışmazlığı ucbatından seminariyanın açılmasına nail ola bilməmişdir. C.Hacıbəyliyə görə, vəsait tapmaq, vəqfin və məscidlərin yardımı ilə, şübhəsiz, seminariya açmaq olardı. Müəllif göstərir ki, ruhanilərimizin kədərli, ağır vəziyyətə düşməsinə seminariyanın olmamasından başqa səbəblər də var. Qəzetin növbəti nömrələrindən birində verilmiş məqalədə bu səbəblərdən bəhs etməzdən əvvəl, C.Hacıbəyli oxucunun diqqətini «Kaspi»nin 264-cü nömrəsində Tiflisdən verilmiş bir xəbərə cəlb edir. Xəbərdə bir seminariyanın açılması ilə bağlı görülən tədbirlərdən bəhs olunur. Göstərilir ki, ruhani və dünyəvi şəxslərdən ibarət Komissiya Tiflis seminariyasının proqramını, Nizamnamə və ştat cədvəlini hazırlamaqla məşğuldur. Komissiyanın qənaətinə görə, seminariya iki yolla yarana bilər: ya müstəqil, ya da hansısa dini məktəbin yenidən qurulması ilə. Komissiya ikinci yolu seçmişdir. C.Hacıbəyli əmindir ki, Komissiyanın işinə Tiflisdən başqa Qafqazın digər şəhərlərindən də ziyalı müsəlmanlar cəlb edilməlidir. Yalnız Tiflisin Komissiya üzvlərinin iştirakı ilə indiki tələblərə cavab verə bilən dini mərkəzin açılması müşkül məsələdir. Xalqını, onun mənəvi, maddi dəyərlərini yüksək qiymətləndirən, tərəqqi və maarif naminə yorulmadan çalışan C.Hacıbəyli ayrı-seçkiliyin, müxtəlif Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|