Asoslari va muammolari ilmiy tadqiqot markazi biznes muhiti: nazariya va amaliyot

 
9.2. Narx turlari. Chegirmalar, psixologik narx, premium narx, tejamkor narx, 
chakana narx, ulgurchi narx, o„ram narx, kirib boruvchi narx, qaymog„ini olish 
narxi, qaram qiluvchi narx, qo„shimcha opsiyalar uchun narx, geografik narx, 
chiziqli narx 
Narxlar iqtisodiy murakkab kategoriya hisoblanadi. U ishlab chiqarish va 
savdo munosabatlari, qiymatning shakllanishi, javobgarlik taqsimlanishi, foyda olish 
hamda jamg„arma yig„ishni o„z ichiga oluvchi iqtisodiy munosabatdir.
Narxning beshta asosiy funksiyasi mavjud: 
1. 
Bozor muvozanatini ta‟minlash funksiyasi. 
2. 
Hisob-kitob, o„lchov funksiyasi. 
3. 
Iqtisodiy tartibga soluvchi (regulyatsiya) funksiyasi. 
4. 
Raqobat vositasi funksiyasi. 
5. 
Ijtimoiy-himoya funksiyasi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida narxning quyidagi turlari mavjud: 

tannarx – mahsulot tayyor holga yetishi uchun ketgan barcha xarajatlar 
yig„indisi; 

---

78 

preyskurant narxlar – katalog, tarqatma ma‟lumotlarda beriladigan 
narxlar. Savdo agentlari, savdo menejerlarining ko„rgazmali tarqatma ma‟lumoti 
hisoblanadi. (masalan, restoran menyusi narxlari); 

shartnoma narxlari – shartnomada ko„rsatilgan narxlar. Shartnoma 
narxlari chegirma, transport va logistika, hamkorlik darajasiga qarab preyskurant 
narxlardan bir necha %ga arzon bo„lishi mumkin. Odatda, shartnoma narxlari tijorat 
siri hisoblanadi; 

bazis narx – asos bo„luvchi, oldin qayd etilgan narx. Statistik ma‟lumot 
sifatida foydalaniladi va unga nisbatan hozirgi narx o„sgan yoki pasayganligi 
aniqlanadi; 

ulgurji narx – ko„p miqdorda xarid qilingan mahsulotlar uchun 
belgilanadigan narx. Ulgurji (optom) narx preyskurant narxdan arzonroq bo„ladi va 
odatda, ulgurji bozorlarda ulgurji narxdan foydalaniladi; 

chakana narx – odatda, so„nggi iste‟molchi uchun chakana bozorda 
donalab sotiladigan mahsulotlarga belgilanadigan narx;

chegirma narx – mahsulotning mavsumiyligi, yaqorlilik davri, 
hayotiylik davri, hamkorlik darajasi, rag„batlantirish aksiyalaridan kelib chiqib, 
preyskurant narxdan arzonlashtirilgan holda sotilishi;

milliy narx – ichki bozor uchun belgilangan narx. U jahon bozoridan 
arzon bo„lishi (masalan: Venesuelada ichki bozorda neft narxi arzon), yoki aksincha 
qimmat bo„lishi mumkin (masalan: demping siyosatini yuritadigan davlatlarda); 

jahon bozori narxi – xalqaro birja kotirovkalari, xalqaro savdo 
shartnomalari asosida shakllanadi; 

demping narxning 3 xil ko„rinishi mavjud bo„lib, birinchi holat 
mahsulotning ichki bozordagi narxga qaraganda tashqi bozorda arzon narxda 
sotilishi, ikkinchi holat mahsulotning jahon bozordagi narxga qaraganda tashqi 
bozorda arzon narxda sotilishi va uchinchi holat mahsulotning tannarxidan arzon 
narxda sotilishi holati bo„lishi mumkin. (Masalan: Uzbekistan General Motors 
korxonasi avtomobillarini xorijiy bozorlarga ichki bozordan arzon eksport qilishi 

---

79 
yoki Xitoy mahsulotlarining tannarxidan ham arzon eksport qilinishi). Demping 
siyosatini olib borishdan maqsad xorijiy bozorlarni egallash, narx raqobatida 
ustunlikka erishishdan iborat. Demping siyosatiga qarshi davlatlar o„z ichki bozori 
va ishlab chiqaruvchi korxonalarini muhofaza qilish maqsadida antidemping 
siyosatidan foydalanadi. Antidemping siyosati demping siyosatini yuritayotgan 
davlat mahsulotiga nisbatan ichki ishlab chiqaruvchini himoyalash maqsadida import 
tarif va notarif to„siqlarni joriy qilishdir (masalan: Xitoy mahsulotlariga nisbatan);

preferensial narxlar – hukumatlararo kelishuvga asosan yetkazib berish 
shartlari va savdo narxlari kelishib olinadi. Odatda, olib kirilayotgan mahsulotlarni 
bojxona to„lovlaridan ozod qilish, imtiyozli kredit berish, maxsus valuta rejimlaridan 
foydalanish imkoniyatlarini berishni ko„zda tutada. (Masalan: MDH, YeI davlatlari);

diskriminatsion narxlar – siyosiy munosabatlarning yomonligi natijasida 
narxlarning keskin qimmat tarzda o„rnatilishi, shu vaqtning o„zida boshqa 
mamlakatlarga yoki korxonalarga nisbatan narx oshirilmaydi (o„zgarmaydi); 

transfer narxlar – TMK, yirik korxonalarning filiallari, bo„linmalari 
o„rtasidagi savdo narxlari. Jahon bozori narxlaridan arzon yoki qimmat bo„lishi 
mumkin. Transmilliy korxonalarning strategik rejalari va taktik maqsadlaridan kelib 
chiqib belgilaniladi;

erkin raqobat bozori narxlari jahon bozoridagi raqobat, talab va taklifga 
bog„liq. Unga birja kotirovkasi, auksion narxlar kiradi;

birja kotirovkasi narxi mahsulot birjasida shakllangan narxlar (masalan: 
kauchuk, shakar, bug„doy, paxta). Birja kotirovkasining o„ziga xosligi shundan 
iboratki, narxlar amalda imzolangan shartnomalar asosida kuniga 2-3 marta e‟lon 
qilib boriladi, bozor konyunkturasi, spekulyatsiya va boshqa omillarga tasirchan 
bo„ladi; 

auksion narx auksion davomida o„sib boradigan narxlardir. Auksion bu 
mahsulot, qimmatbaho qog„oz, qimmatbaho tosh va boshqa kamyob mahsulotlarning 
ommaviy savdoda sotilishi. Auksionda sotiladigan mahsulot lot deb ataladi. Auksion 

---

80 
orqali Shri-lanka va Hindistonda choy, Avstraliya va Yangi Zelandiyada jun (sherst), 
JARda qimmatbaho toshlar sotiladi;

boshlang„ich auksion narxi auksiondagi lotning sotilish oldi belgilangan 
birinchi narxi; 

yakuniy auksion narxi – auksiondagi lotning amalda sotilgan narxi; 

yashirin narx – auksionlarda sotiladigan lotning eng kamida sotilishi 
kerak bo„lgan narxi. Odatda, auksion qatnashchilarini qiziqtirish maqsadida lot narxi 
atayin pasaytirib boshlang„ich narx belgilanadi. Agar lotga yashirin narxdan past 
narx taklif qilinsa, savdo amalga oshmaydi; 

tender narxi – tender qatnashchilarining tender shartlaridan kelib chiqib 
tender o„tkazuvchiga bergan taklif narxi. Bu narx auksion narxidan farqli ravishda 
pasayib boradi.
Korxonalar faoliyat turi, mahsuloti, taktik va strategik rejalaridan kelib chiqib, 
narx strategiyalarini o„z korxonalariga joriy etadi. Narx strategiyalarini quyidagi 
guruhlarga ajratish mumkin:
─ tejamkor narx (Economy pricing). Bu narx strategiyasida mahsulotning 
narxi arzonlashtirishga harakat qilinadi. Xarajatlarni qisqartirish hisobiga tannarx 
kamayadi. Xarajatlarni qisqartirish uchun marketing, targ„ibot faoliyati, dizayn va 
qo„shimcha xizmatlarga ketadigan xarajatlar minimum darajaga tushiriladi. Masalan, 
do„konlarda kuchli brendga ega qimmat mahsulotlar bilan bir qatorda muqobil 
(alternativ) tejamkor variantlari ham savdo rastalarida sotiladi (“Dove”, “Palmolive”, 
“Duru”, “Moya mechta” sovun savdo belgilari arzonlashtirish ketma-ketligida 
berilgan). Korxona misolida olsak, “Agromir” sharbat ishlab chiqaruvchi 
korxonaning asosiy bayroqdor (flagman) brendi “Bliss” qimmatroq narxda sotiladi. 
Uning targ„iboti, dizayni va boshqa marketing xarajatlari yuqoriroq bo„ladi. Shu 
bilan birga, tejamkor variantidagi shartbatni “Meva” savdo belgisi ostida ham ishlab 
chiqariladi;
─ nufuzli narx (premium price). Brend, betakror, yuqori naflilik va 
qo„shimcha qiymatga ega mahsulotlar uchun belgilaniladi. Mahsulotning o„rin 

---

81 
bosuvchisi yoki to„g„ridan to„g„ri raqobatchisi bo„lmagan hollarda bu narx 
strategiyasidan foydalanish maqsadga muvofiq. Masalan: “Rolex” soatlari, “Parker” 
ruchkasi, “President class” mehmonxona nomerlari uchun nufuzli (premium) 
narxlarda sotiladi;
─ kirib boruvchi narx (penetration pricing). Yangi bozorga kirib borish va 
bozor ulushini egallash maqsadida korxona o„z mahsulotining narxini arzonlashtirib 
belgilaydi. Mahsulot bozorga kirib, yetarli ulushga ega bo„lgach, mahsulot narxi 
ko„tariladi. Masalan: France Telecom AQSh bozoriga kirib kelganda, tuner va sun‟iy 
yo„ldosh antenasi uchun to„lovlarni chegirma narxlarda sotib, abonent sonini 
shakllantirgan. Mijozlar soni kerakli darajaga yetgach, tuner va sun‟iy yo„ldosh 
antenalar uchun to„lov miqdori qayta yuqori narxga ko„tarilgan;
─ qaymog„ini olish narxi (price skimming). Korxona mutlaq ustunlikka ega 
bo„lgan mahsulotining narxini uning tannarxidan juda yuqori narxda sotadi. Yuqori 
foydalilik darajasi boshqa raqobatchilarning tarmoqqa kirishiga sabab bo„ladi. 
Shuning uchun korxona iloji boricha raqobatchilar tarmoqqa kirib kelguncha yuqori 
foydani olishi lozim. Masalan: “Apple” “I-phone” smartfonlarini “price skimming” 
narxida sotadi, yangi modeli chiqqach, eski model narxi sekin pasayib boradi;