Asoslari va muammolari ilmiy tadqiqot markazi biznes muhiti: nazariya va amaliyot

9.2-rasm. Narx strategiyalari matritsasi
30
 
30
Kasimov O. Biznes muhiti: nazariya va amaliyot fanining o„quv-uslubiy majmuasi. – T.: TDIU, 2018. 

---

82 
─ psixologik narx (psychological price). Xaridor xarid qarorini qabul 
qilayotganda hissiy (emotsional) yoki aqliy (ratsional) tuyg„uga tayanadi. 
Xaridorning hissiy tuyg„ulariga ta‟sir o„tkazish maqsadida foydalaniladigan narx 
psixologik narx strategiyasi hisoblanadi. Masalan: 0,99 sent ko„rinishidan 1 
dollardan kam, lekin aslida qaryib 1 dollarga teng. Hissiy qaror qiluvchi xaridor 0,99 
sentlik mahsulotni xarid qiladi;
─ mahsulot darajasi narxi (product line pricing). Narx mahsulot yoki 
xizmatlarning qay darajada ko„rsatilishidan kelib chiqib belgilaniladi. Masalan: 
avtomobilning faqat ustki qismini yuvish 5000 so„m, avtomobilning ustki va ichki 
salonini yuvish 10000 so„m, avtomobilni to„liq, motori bilan yuvish 15000 so„m 
turadi;
─ qo„shimcha opsiya narxi (optional product pricing). Korxona standart 
mahsuloti va preyskurant narxiga kirmaydigan qo„shimcha qulayliklar uchun 
belgilangan narx hisoblanadi. Qo„shimcha opsiya kiritilgan mahsulot standart 
mahsulotdan qimmatroq sotiladi. Masalan: Aviakompaniya standart biletga 
qo„shimcha ravishda mijozlarga oyna oldidagi, yonma-yon joyni oldindan band 
qilish kabi xizmat turlarini ko„rsatishi yoki belgilangan yuk me‟yoridan ortiq yuk 
uchun qo„shimcha haq olishi mumkin. “Mercedes” kompaniyasi misolida ko„rsak, 
korxona avtomobilni 1, 2, 3 kabi pozitsiyalarga ajratgan. Ammo shu bilan birga, 
qo„shimcha qulaylik narxidan ham foydalanadi. Ya‟ni xaridor o„zi istagan 
qo„shimcha qulayliklar (tuning) uchun haq to„lashi lozim. Jumladan, zirhlangan 
oyna, qizil yog„ochdan salon, qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan rul, maxsus sport 
dvigateli va hokazo;
─ qaram qiluvchi narx (captive product price). Asosiy mahsulotni 
raqobatchilarga nisbatan arzon, o„rin to„ldiruvchi mahsulotlarni qimmat sotish 
strategiyasi. Agar korxona asosiy va o„rin to„ldiruvchi mahsulotlarni o„zi ishlab 
chiqarsa, asosiy mahsulotini raqobatchilarga nisbatan arzonroq sotishi bilan 
raqobatda yutib, iste‟molchini qaram qilishi mumkin. Iste‟molchi asosiy 
mahsulotning o„rin to„ldiruvchisi hamda butlovchi qismlarini qimmatga sotib olishga 

---

83 
majbur bo„ladi. masalan: printerni arzon, katrejni qimmatga sotish mumkin. Katrej 
ko„p almashtiriladi, shuning hisobiga korxona printerni sotishdan kamroq olgan 
daromadining o„rnini kartrej savdosi orqali qoplaydi. Fotoapparat va plyonka, soqol 
olgich (бритва) va uning kesgichlari (носатка) kabi o„rin to„ldiruvchisiga ega 
mahsulotlar ham misol bo„lishi mumkin; 
─ o„ram narx (product bundle pricing). Hayotiylik davri va foydalanish 
funksiyasi o„xshash mahsulotlarni bir o„ram, to„plam (paket) shaklida sotish 
hisoblanadi. Masalan: “Play station” va uning videoo„yinlari birga sotiladi. Shu bilan 
birga, yaxshi sotilmaydigan yoki yaroqlilik muddati tugayotgan mahsulotlarni 
xaridorgir mahsulotlar bilan bir o„ram qilib birga sotish amaliyotda ko„p uchraydi. 
Xizmatlar sohasida ham o„ram narxdan keng qo„llaniladi. Jumladan, turizm 
paketining ichida bir necha ximatlar jamlanadi, mehmonxona nomeri, aviachipta, 
dam olish va aylanish joylari chiptalari va boshqa xizmatlar;
─ targ„ibot narxi (promotional pricing). Mazkur narx strategiyasi amaliyotda 
ko„p tarqalgan narx strategiyasi hisoblanadi. Uning chegirma, bonus, diskont karta, 
sadoqatlilik (loyallik) kartasi, BOGOF kabi turlari mavjud. Asosiy maqsad 
mahsulotning savdo hajmini oshirish, xaridorlarni xaridga qilishga undash, 
motivatsiyalashga qaratilgan. Bonuslar, diskont karta, sadoqatlilik (loyallik) 
kartalarida xaridor ball yoki chegirma foizini yig„ib boriladi. Bu, o„z navbatida 
narxga hamda iste‟molchi loyalligiga ta‟sir ko„rsatadi. BOGOF (Buy One Get One 
Free) esa targ„ibot narxining bir turi bo„lib, tarjimasi “bir dona sotib olsang, 
ikkinchisi tekin” ma‟nosini anglatadi. Ya‟ni kinoteatrga bir dona chipta sotib 
olsangiz, ikkinchi bilet nasiyaga beriladi. Amaliyotda korxonalar mahsulotning 
o„ziga o„xshash mahsulot qo„shib berish bilan bir qatorda, undan arzonroq yoki 
uning o„rin to„ldiruvchi mahsulotini ham bonus sifatida berishi mumkin. Masalan: 
monitor sotib olsangiz unga bonus sifatida sichqoncha yoki premium sharbat sotib 
olsangiz (“Я” sharbati), bonus sifatida nasiyaga tejamkor segmentga mos shartbat 
(“Наша марка” sharbati) qo„shib berishi mumkin. Korxona bu yo„l bilan bir yo„la 
ikki mahsulotini targ„ib qilishi mumkin;

---

84 
─ geografik narx (geographical pricing). Geografik joylashuv ta‟sirida 
narxning o„zgarishi. Bir mahsulot dunyoning turli nuqtalarida har xil narxda sotilishi 
mumkin. Bunga sabab transport xarajatlari, bojxona to„lovlari masofaning yaqin- 
uzoqligi va davlatning tashqi iqtisodiy siyosati natijasida har xil bo„lishidir. 
Masalan: ba‟zi davlatlarda tamaki, spirtli ichimlik, yoqilg„i mahsulotlariga 
qo„shimcha qiymat solig„i (QQS) va aksiz soliqlari yuqori belgilanishi, aksincha 
strategik muhim mahsulotlardan boj va soliq to„lovlari olinmasligi mumkin. 
Shuningdek, mahsulot bir hududda kamyob, ikkinchisida esa serob bo„lishi omili 
ham hisobga olinadi. Masalan: tropik mevalar tropik iqlimli davlatlarda arzon, sovuq 
mintaqalarda qimmat bo„ladi; 
─ qiymat narx (value pricing). Tejamkor narxga o„xshaydi, arzonroq narxda 
ko„proq mahsulot sotib olishga qaratilgan. Masalan: “McDonalds” alohida “Coca 
Cola”ni 2 dollar, “gamburger”ni 4 dollar, “kartoshka fri”ni 2 dollardan sotsa, 
birgalikda umumiy “Big mac” tarzda 6 dollarga sotishi mumkin. Ko„rinishidan 
o„ram narxga ham o„xshaydi (product bundle pricing), ammo undan farq qiladi. 
Jumladan, “cheeseburger”ning narxini 3 dollar, “double cheeseburger” 4 dollar 
belgilangan. “Cheesebureger”dan ikki barobar katta “double cheeseburger” 6 dollar 
emas, nisbatan arzon 4 dollar sotiladi. Umumiy qilib aytganda, ko„proq qiymatga 
ega mahsulotni arzonroq qilib sotish orqali savdo hajmini oshirishdan iborat.
To„g„ri tanlangan narx strategiyalari korxonalarning savdo hajmi va 
samaradorligini oshirishga xizmat qiladi, raqobatda ustunlikni ta‟minlaydi.
Narx siyosatini olib borishda 3 ta asosiy maqsad erishilishi lozim: 
1. korxonaning moliyaviy maqsadiga, ya‟ni ijobiy ko„rsatkichlarga (foydalillik 
darajasi, sof foyda, daromad, savdo hajmi) erishishi; 
2. bozor talabi taklif muvozanatiga mos kelishi (xaridor xarid quvvatiga mos 
kelishi); 
3. korxona va mahsulot targ„iboti, imiji, brendi va segmentiga mos kelishi.
Korxona narx siyosatini o„ziga xos tarzda olib borishi mumkin. Korxona narx 
siyosatini olib borishda yuqorida keltirib o„tilgan narx strategiyalari va turlaridan 

---

85 
farqli ravishda quyidagi usullardan ham foydalanadi. Ayniqsa, savdo do„konlari 
aynan bir narx siyosatiga ixtisoslashishi ham mumkin; 
─ chiziq narx (line pricing) mahsulotlar uchun chegaralangan raqamlardan 
foydalangan holda narx belgilash. Masalan: AQShning “five and dime store” (5 va 
10 lik do„kon) do„konlarida barcha mahsulotlar 5 va 10 “cent” (tiyin) narxida 
sotiladi. Mahsulot real (haqiqiy) narxi 1, 2, 3 centdan tortib 1-2 dollar bo„lishi 
mumkin, ammo mahsulotlar belgilangan 5 va 10 centga sotiladi. Do„kon arzon 
mahsulotlarini ko„proq sotish orqali qimmat mahsulot sotishdan ko„rgan zararini 
qoplaydi. Shuningdek, bu kabi do„konlar Angliyada “one pound store” (bir poundli 
do„kon), Yaponiyada “hyaku yen” (yuz yenlik do „kon) ham mavjud;
─ yetakchi va yutqazuvchi narx (loss leader pricing)da ba‟zi mahsulotlar 
narxi qimmat bo„lib, mazkur mahsulotlar savdosidan korxona yoki do„kon asosiy 
daromadini ko„radi. Shu bilan birga, jalb qilish maqsadida nisbatan arzon sotiladigan 
mahsulotlar bo„lib, ular savdosidan korxona yoki do„kon kam daromad olishi yoki 
zararga ishlashi mumkin. Masalan: do„konlarda kunlik chegirmalar bo„lib, bir kun 
go„sht mahsulotlari, bir kun sut mahsulotlari, yana bir kun ho„l-meva har doimgi 
narxdan arzon sotiladi. Xaridor arzonlashgan mahsulotni sotib olish bilan bir qatorda 
qolgan mahsulotlarni ham sotib olib chiqadi. Do„kon esa bu narx siyosati orqali 
xaridorlarni jalb qiladi. Shuningdek, merchendayzing ham bu narx siyosatida muhim 
omil hisoblanadi. Misol uchun, katta supermarketlarda spirtli ichimlikka 
arzonlashtirilgan (loss) narx qo„yilsa, u do„konnning ichki qismidagi bo„limiga 
joylashtiriladi. Spirtli ichimlik bilan qo„shib iste‟mol qilinadigan mahsulot 
(tuzlangan mahsulotlar, baliq konservalari) esa xaridor yo„li bo„ylab do„konning 
boshlang„ich bo„limlari rastalariga joylashtiriladi. Xaridor spirtli ichimlikning oldiga 
borguncha nisbatan qimmatroq (leader) narxdagi mahsulotlarni ham qo„shib xarid 
qilib boradi.
Merchendayzing mahsulotni do„kon rastalariga planogramma asosida, ko„z 
sathi balandligida va qo„l uzatsa yetadigan joyga jozibador qilib joylashtirish 
hisoblanadi. Merchendayzer mahsulot turiga qarab mahsulotni kassa hududi yoki 

---

86 
ko„p ko„zga tashlanadigan hududlarga joylashtiradi. Shu bilan birga, unga tegishli 
ma‟lumotlarni “Shelf talker”, “Poster”, “Price tag” tartib bilan qo„yish, korxonaga 
tegishli savdoga ko„maklashuvchi narsalarning (muzlatkich, stand, brendlangan 
rastalar va hokazo) orastaligi, sozligi va planogramma asosida mahsulotlar 
joylashganligi, raqib mahsulotlari yoki korxonaga tegishli bo„lmagan mahsulotlar 
joylashmaganligini nazorat qiladi;
─ narx va sifat mutanosibligi (price/quality relationship). Bu narx siyosatida 
korxona mahsulotni narx va sifat bo„gliqligi asosida olib boradi. Xaridor ongida 
“agar mahsulot narxi qanchalik yuqori bo„lsa, mahsulot ham shu darajada sifatli 
bo„ladi” degan fikr va aksincha, “agar mahsulot narxi qanchalik arzon bo„lsa, 
mahsulot ham shu darajada sifatsiz bo„ladi” degan qarash mavjud. Masalan: bir xil 
mahsulotga 3, 5, 10 dollar belgilansa, xaridor 5 dollarlik narx belgilangan 
mahsulotni ko„proq xarid qiladi. Xaridor o„z qarorini quyidagicha izohlaydi: “3 
dollarlik mahsulot arzon, demak, sifatsiz, 10 dollarlik mahsulot premium mahsulot, 5 
dollarlik esa muqobil variant, qimmatroq, lekin sifatli”. Amalda esa 3 ta mahsulot 
ham bir xil sifatga ega bo„lishi mumkin. Demak, narx va sifat mutanosibligi xaridor 
mantiqiy, oqilona fikrlab xarid qarorini qabul qilishiga asoslanadi, ammo yuqorida 
keltirilgan misol singari amaliyotda har doim ham o„rin bo„lmaydi;
─ talabga asoslangan narx (demand based pricing) bozor konyunkturasidan 
kelib chiqib, narx belgilash siyosati. Bunda korxona turli narx strategiyalaridan 
(qaymog„ini olish narxi, diskriminatsion narx, psixologik narx, tejamkor narx, 
nufuzli narx, kirib boruvchi narx, o„ram narx kabi) foydalanishi mumkin. Asosiy 
e‟tibor narx elastikligi va bozor talab-taklif muvozanatiga qaratiladi; 
─ ko„p omilli narx (multidimensional pricing) bir belgilangan narxga 
asoslanmagan bo„lib, narx omillar ta‟sirida o„zgarib boradi. Masalan: avtomobil 
narxi belgilangan qiymatga ega, ammo uni savdo paytida kredit shaklida sotilsa, 
narx belgilangandan keskin farq qiladi. Ya‟ni oylik to„lov, birinchi to„lov kabi kredit 
instrumentlari ta‟sirida bir qancha to„lovlar amalga oshiriladi. Natijada foiz to„lovlari 

---

87 
hisobiga narxlar o„zgaradi. Bu narx siyosatidan, asosan, savdoga qo„shimcha impuls 
berish yoki to„lov qobilyatini past xaridorga ko„maklashish maqsadida foydalaniladi.