Atatürk üNİversitesi TÜRKİyat araştirmalari enstiTÜSÜ dergiSİ Sayı / Number 57 Güz / Autumn 2016

1538

* TAED

 

57            

 

     

         

 

 

                                            Birol İPEK 

 

ortaya  çıkan  ünlü  bazen  önceki,  bazen  de  sonraki  gibi  olur”  der  ve  şu  örnekleri  verir. 

Ne+asıl>nasıl; Gele+umadım>gelemedim  Özkan,  001, s. 168 . Günay Karaağaç da, Büzüşme 

ile ilgili olarak ; 

“Bir sözde yan yana bulunan iki veya daha çok hecedeki seslerin yahut da yan yana 

bulunan iki sözden birincisinin son sesi ile ikincisinin ön sesinin birleşip kaynaşması 

ve dolayısıyla hece sayısının azalması olayıdır. Ayrı hecelerdeki iki ünlünün bir tek 

ünlüde veya birden çok hecedeki seslerin tek hecede toplanması olayıdır; bu yüzden, 

hece kaynaşması olarak da bilinir” der

  Karaağaç,  01 b, s. 69 . 

 

Ne+asıl>nasıl  sözcüğünü  enkliz    örnekleri  içinde  yer  vermedik.    Bu  örnek  ünlü 

kaynaşması   birleşmesi ,  olayına  bir  örnek  olabilir.  Fakat  bu  sözcük  iki  ayrı  sözcüğün 

birleşmesinden    meydana  gelmiştir.  Bu  sözcük  biri  ince  diğeri  kalın  ünlülerden  oluşması 

bakımından enkliz tanımına da uymaktadır . U-mak=yeterli omak,  yardımcı fiili Eski Türkçede 

olumsuzu  “u-ma-mak”  şeklindedir;  kök  ünlünün  düşmesiyle  -ma-mak  eki  kalmıştır.  Eski 

Anadolu  Türkçesinden    itibaren  ünlü  uyumuna  uyarak  gelmiştir   Banguoğlu,  1986,  s.  489 . 

Fakat, Osman Yıldız, Gele+umadım>gelemedim örneğiyle ilgili olarak; 

“Her  ne  kadar  müştereken  görülen  bir  fonetik  hadise  olsa  da  birleşik  kelime 

örneklerini  konuya  dair  basit  ve  türemiş   gid-e  u-madım>gidemedim   yapılı 

örneklerinden  ayırmak  gerekir.  Ayrıca  birleşiklerdeki  ses  hadiseleri  ile  eklerde 

görülen  ses  hadiseleri  aynı  kapsamda  düşünülmemelidir.  Bu  bağlamda  u-ma->-

(y)AmA-,  gibi  örnekler,  birleşik  kelimelerle  bir  arada  verilmemelidir”  der 

 Yıldız, 

2015, s. 249). 

 

Bu örnekle ilgili olarak Zeynep Korkmaz da,  

“tut-a-ma-,  ver-e-me-,  anla-y-a-ma-”  gibi  olumsuz  ifadeler  şeklen  bil-,  yardımcı 

fiilin  kaldırılması  ile  yapılan  zarf-fiiller  üzerine  doğrudan  doğruya  –ma-/-me- 

olumsuzluk ekinin getirilmesi suretiyle yapılmış görünse de gerçekte ise, -a-/-e zarf-

fiil ekleri eski bir u- iktidar fiilinin izini taşımaktadır. Aksi hâlde –a/-e- zarf-fiil eki 

üzerine –ma/-me olumsuzluk ekinin gelmesi mümkün olmaz”  

şeklinde  fikir  beyan  eder   Korkmaz,  1995,  s.  608 .  Bu  örnek  bir  fiil  ve  bir  yardımcı  fiilden 

meydana gelen bir birleşik sözcüktür. Türkiye Türkçesinde olumsuzlarda u- yardımcı fiil düşer. 

gid-e  u-madım>gidemedim.  Bu  örnek  de  enkliz  tanımına  uyduğu  hâlde  enkliz  kuralına  örnek 

olarak vermedik. 

---

Türkiye Türkçesinde Enkliz  Eğilti        

 

 

 

 

 

       

TAED 

57* 1539

 

 

Türkçede yeni kavramlara, yeni oluş ve kılışlara karşılık gelmek üzere yeni sözcükler 

oluşturma  imkânı  çok  geniştir.  Bu  daha  çok  1.  Türetme:  Yaz+lık,  sev-da+lı.   .  Birleştirme 

 Kaynaşma ,   .  Kalıplaşma:  Göz+de,  yaz+ın,  kara+ca    şeklinde  olmaktadır.  Çalışmamızın 

konusunu  oluşturan   birleşik  sözcüklerde  ise birleştirme,  yeni  kavramlara  karşılık  olacak  yeni 

sözcüklerin  yapılışında,  bir  sözcük  ile  başka  bir  sözcüğün  tek  bir  kavrama  karşılık  olacak 

şekilde  yan  yana  getirilmesiyle  oluşur   Korkmaz,  1995,  s.  6   .  Birleşik  sözcüğü  oluşturan 

sözcüklerden biri veya tamamı ya ses yapısı ya da anlam bakımından birer değişme ve dönüşme 

aşamasından  geçerek  yeni  bir  kavrama  karşılık  olurlar.  Bunlarda  şekil  ve  anlam  bakımından 

dönüşmeye  dayalı  bir  kaynaşma  söz  konusu  olduğu  için    daima  bitişik  yazılırlar   Korkmaz, 

 00 ,  s.    0 .  Birleşik  sözcükler  gramer  yapıları  bakımından,  tıpkı  kök  ve  türetme  sözlerde 

olduğu gibi Türkçenin sekiz sözcük sınıfından birinde yer alırlar  Korkmaz,  00 , s.   0 .  

Çalışmamızda tespit ettiğimiz yirmi sözcüğün türleri şöyledir: İsim, altı tanedir   Amca, 

teyze, uçkur, gömeç, seksen, subaşı ; Sıfat beş tanedir  kılıbık, yalnız, böyle, öyle, öbür ;  Zarf 

altı tanedir   birez, şöyle, bıldır, nere, negül, yarındası ; Bağlaç iki tane (oysa, yoksa). Fiil bir 

tane  haydamak . Birleşme sırasında genellikle kaynaşma  ünlü çatışması , ünlü düşmesi, ünlü 

değişmesi,  yuvarlaklaşma,  kalınlaşma,  incelme  gibi  ses  olaylarının  değişik  şekil  unsurlarının 

kaynaşıp  bir  tek  sözcük  hâline  gelmesi  biçiminde  olmaktadır   Özkan,   001,  s.   4  .  Ses 

değişmeleri terimi bir dilde sözcüklerin seslerinde meydana gelen genel veya özel, kalıcı veya 

geçici ses değişmeleri olarak anlaşılması gerekir  Gemalmaz,  010, s. 145 .  

Enkliz  sonucu  meydana  gelen  sözcüklerde  bütün  ses  olayları  açık  bir  şekilde 

görülmektedir. Enkliz olayında görülen en belirgin özelliklerden biri “en az çaba yasasıdır”. En 

az çaba yasasının temel özellikleri göz önüne alındığında en az çaba yasasının dillere etkisi daha 

çok  telaffuz  zorluğunu  giderme  şeklinde  olmaktadır.  En  az  çaba  yasası  dillerin  iç  kanunları 

temelinde  rol  oynar,  bu  kanunların  dışına  çıkmadan,  o  dilleri  geliştirmeye,  güzelleştirmeye  ve 

zenginleştirmeye hizmet eder. En az çaba yasası temelinde meydana gelen, benzeşme olayının 

ayrı bir türü olan ünlü uyumu kuralı vardır. Bu kural uyarınca sözcükler ya kalın sesli ya da ince 

sesli şeklini almaktadır  Kudaşev,  011, s.   8 . Enkliz sonucunda birleşen sözcükler ya kalın 

ya  da  ince  şekline  girerek  Türkçe’nin  büyük  ses  uyumuna  uymaktadır.  Büyük  ses  uyumu 

dediğimiz  kalınlık-incelik  uyumu  yazılı  belgelerle  takip  edebildiğimiz  başlangıçtan  bugune 

kadar Türkçenin her döneminde çok kuvvetli olarak görülen bir ünlü kuralıdır.  

 

---