Avtandil ağbaba
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
213 maraqlı qəhrəmanlıq rəvayətləri yaranmışdır. Bu rəvayətlər xalq arasında yayılaraq zaman keçdikc ə cilalanmış, Ağbaba-Çıldır aşıqlarının nəfəsi, sazı-sözü ilə daha da z ənginləşmişdir. Buna görə də dastan qəhrəmanları, xüsusilə, Qaçaq Usuf bitkin obraz kimi diqq əti çəkir. Dastanın obrazlar tipologiyası tarixi şəxsiyyətlərlə zəngin olduğu kimi, hadisələrin cərəyan etdiyi yerlər də geniş coğrafi əraziləri əhatə edir. Qaçaq Usuf ictimai zülm ə, ədalətsizliyə qarşı mübarizəni yalnız Ağbabada deyil, Qarsda, Borçalıda, Dağıstanda və digər yerlərdə aparır. Onun zülmkarlara, ədalətsiz m əmurlara, insafsız adamlara qarşı apardığı mübarizədə el-obanın igid və qeyrətli oğulları yaxından iştirak edir, Qaçaq Usufa dayaq dururlar. Bu isə onu göstərir ki, Qaşaq Usufun şəxsi intiqamdan doğan mübarizəsi tezliklə ictimai mahiyyət qazanmış, xalq kütlələrinin mənafeyi onun başlıca məqsədinə çevrilmişdir. “Xalq arasında şöhrət qazanan və haqqında rəvayətlər, əfsanələr, nağıllar, nəğmələr yaradılan ... qaçaqların dəstəsində olan yüzlərlə igid adamlar yenilməz bir ordunun c əsur sərkərdələri idilər” [123, 10-11]. Bu qaçaqların arasında “iyirmi ilə yaxın zalımlarla, xalqı incidənlərlə döş-döşə gələn, bir kimsənin haqqını özgəsi yeməyə qoymayan” Qaçaq Usuf el- obanın təəssübünü çəkən, xalqı incidənlərə qarşı barışmaz mö vqe tutan igid kimi şöhrətlənmişdi. Dastanda camaatı incidən kovxa ilə Qaçaq Usufun qarşılaşdığı səhnənin təsviri bu baxımdan səciyyəvidir. “Usuf başının dəstəsi il ə Göllüyə enmişdi. Eşitmişdi ki, kəndin kovxası orda camaatı incidir. Mırıx Həmzə x əstə olduğundan biyara gedə bilməmişdi. Kovxa da hökumətə xoş gəlsin deyin onu x əstə-xəstə atın qabağına qatıb işləməyə aparmışdı. O gündən Mırıx Həmzə düşmüşdü yorğan-döşəyə. Yönü də bəri deyildi. Usuf kovxanı evindən çıxarıb şenniyin yığnaq yerinə gətirdi. Usufu görən camaat ür əkləndi. Kovxa kimə nə eləmişdisə hamısını bir-bir Usufun ovcuna qoydular. Kovxa baxıb gördü ki, işlər xarabdır, Usuf onu cəzasız buraxmayacaq, onun ayaqlarına döşənib dedi: - Usuf, s ən Ömərin goru keç günahımdan. Bir də belə qələt iş tutmaram. Öm ərin adını eşidəndə Usufun dərdi təzələndi. Bir istədi kovxanın elə oradaca başına bir güllə sıxsın. Amma and vermişdi, anddan keçə bilmədi. Usuf dedi: 214 - Ay ə, ay qurumsaq, camaatı niyə incidirsən? Toyuq toyuqdu, o da su içəndə başını qaldırıb Allaha baxır. Niyə Allahsız iş tutursan? Mırıx Həmzənin bir bölük külf əti var. Bir qaşıq ağartı tapa bilmir, sən də bir yannan ona zülm eləyirsən. Daşdan-qayadan səs çıxdısa, kovxadan da elə. Usuf hamının dərdinə qulaq asandan sonra üzünü kovxaya tutub dedi: - Ged ərsən, Həmzə kişinin qapısına yanıbuzovlu bir inək bağlayarsan. Bu d əfə səni bağışlayıram. Amma bir də belə iş tutsan, özünnən küs” [103, 24-25]. Bu epizoddan göründüyü kimi, Qaçaq Usuf xalqın qayğısını çəkən, yoxsulların himayədarı, zülmkarların barışmaz düşməni olmuşdur. Diqqəti çəkən dig ər məqam Usufun xalqın milli adət-ənənəsinə yüksək ehtiram bəsləməsidir. Qardaşı Ömərin goruna and verdiyi üşün o, kovxanı öldürmür. Dastanda bu cür etnoqrafik epizodlar çoxdur. Dastanda erm ənilərin namərdliyi və bədxahlığı, onların etno-milli psixologiya sındakı satqınlıq, fürsət düşən kimi öz mənafeləri üçün yararlanmaq kimi sif ətləri ifşa olunur. Qaçaq Usufu tutub öz rütbəsini artırmaq və hökumətdən çoxlu pul almaq üçün Sahak adlı erməninin xəyanətkarlığı oxucuda və dinləyicidə nifrət hissi oyadır. Qaçaq Usufun sərrast atəşi ilə sağ qulağı deşilən Sahak gülünc vəziyyətə düşür. “Sahakın sırğası” əhvalatı el-obanın gülüş hədəfinə çevrilir. Kinkor adlı bir erməninin taleyi daha acınacaqlı olur. Usufun Gümrüdən Baytara g əldiyini eşidən Kinkor başına 10-15 nəfər yığıb onu tutmaq istəyir. Lakin Qaçaq Usuf t ək olsa da, onlardan qorxmur, Kinkoru və bir neçə ermənini öldürür. Usufun Kinkora dediyi sözl ər ermənilərin iç üzünü, onların təbiətindəki qorxaqlığı çox tutarlı şəkildə ifadə edir: Çaqqalsan get hin ə xəlvəti giriş, Aslan ormanından gec deyil sürüş, Kişilik kökündə varmı, başa düş, G əl vermə başını bada, erməni. [11] Aşıq İsgəndər Ağbabalının dilindən qələmə aldığımız bu qoşma aşıq Nəsibin “Erm əni” divanisi ilə yaxından səsləşir. Aşıq Nəsib ermənilərin xislətindəki fitn əkarlığı, hiyləbazlığı özünəməxsus ötkəm ifadələrlə təsvir edir: 215 Yaranandan şeytan oldun, Yalandı, sözün, erməni. Ell əri dərbədər saldın, Tökülsün gözün erm əni. Qarışdırdı insanları, Oğulun, qızın, erməni. Zül üm etsin haqqın özü, Qalmasın tozun, erməni. [25, 46] Dastanın ən təsirli epizodlarından biri Qaçaq Usufun qəhrəmanlıqla vuruşub h əlak olduğu səhnədir. Təsirli bir təhkiyə ilə təsvir olunan bu əhvalat gerçək tarixi h əqiqətin obrazlı ifadəsi kimi maraq doğurur. Bu xüsusiyy ət “Qaçaq Usuf” dastanında da qabarıq şəkildə nəzərə çarpır. Dastanda iştirak edən surətlərin əksəriyyəti real tarixi şəxsiyyətlərdir. Əsərdə adı ç əkilən bir sıra yer-yurd adları – Ağbaba, Balıqlı, Göllü, Öksüz, Ömərölən, Çaldaş, Göydağ və s. toponimlər Qərbi Azərbaycanın Amasiya rayonunun [indiki Aşosk] toponimiyasını öyrənmək baxımından əhəmiyyətlidir. Qeyd etdiyimiz kimi, Usufun h əlak olması kədərli, eyni zamanda qürur hissi doğuran bir səhnə kimi yadda qalır. Yerli satqınların xəyanəti nəticəsində öldürülən Qaçaq Usuf m ərdliyi və qorxmazlığı ilə hətta düşmənləri də heyrətə salır. İbrahim adlı bir nəfər ağır yaralanmış Usufun üstünə hücum çəkmək istəyəndə naçalnik onu şallaqlayıb deyir: “Elə qoçaqlığın varıydı, döyüşdə görsədəydin, indi burda niyə şirə- p ələngə dönürsən? Usuf kişi kimi vuruşdu, kişi kimi də ölür, o sənin tayın deyil” [103, 38]. “Qaçaq Usuf” Ağbaba-Çıldır aşıqlarının dastan repertuarında müəyyən yaradıcılıq prosesi keçirmişdir. Usufun uşaqlıq və gənclik illəri, Ömərin öldürülməsi, Qaçaq Usufun Qars s əfəri, onun son döyüşü və həlak olması epizodlarında bu keyfiyy əti daha aydın görmək olar. Qeyd ed ək ki, Qaçaq Usufun ölüm ayağında söylədiyi qoşma Salman Mümtazın “El şairləri” kitabında “Öysüzlü Qaçaq Usufun dastanı” başlığı altında çap olunmuşdur. Güman etmək olar ki, “Qaçaq Usuf” dastanı haqqında olmasa da, Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|