Avtandil ağbaba
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
210 Dastan sözünün bel ə ikinci dərəcəli mənaları çoxdur. Özü də bu mənalar h əmişə sabit olmamışdır. Müxtəlif əsrlərdə bu mənaların bəzisi tez-tez və geniş şəkildə işlənmiş, bəziləri isə hətta tamamilə unudulmaq dərəcəsinə çatmışlar. Lakin bel ə mənalar nə qədər çox olsa da, dastan bütün əsrlərdə daha çox ədəbi istilah kimi istifad ə edilmiş və indi də edilməkdədir” [151, 37]. Göründüyü kimi, dastan bir çox m əna və məna çalarları ifadə etsə də, çağdaş ədəbiyyatşünaslığımızda bu söz iri həcmli epik-lirik janrın adını bildirir. Əski türk- oğuz eposçuluq ənənəsinin tarixi çox-çox qədim dövrlərlə bağlıdır. Məhz bu tarixi- genetik q ədimliyi, dastançılıq təfəkkürünün təşəkkül və təkamül mərhələlərini, bir janr kimi onun semantik poetikasını tədqiq edən folklorşünaslarımız dastanların t əsnifini müəyyən bölgülər əsasında aparmışlar. Azərbaycan folklorşünaslığı tarixind ə ilk dəfə daha mükəmməl elmi-prinsiplərə əsaslanaraq prof. M.H.Təhmasib dastanları aşağıdakı kimi təsnif etmişdir: 1. Q əhrəmanlıq dastanları 2. M əhəbbət dastanları 3. Ail ə-əxlaq dastanları Alim bu bölgünün birinci v ə ikinci bəndlərini müəyyən qruplara, həmin qrupların bəzilərini isə alt qruplara ayırmışdır [151, 112]. N ə qədər mürəkkəb bir təsnifat olsa da, bu, elmi-nəzəri səviyyəsi ilə əhatəli və m əzmunlu bir bölgü kimi folklorşünaslığımızda təqdir olunmuşdur. Prof. A.N əbiyev Azərbaycan xalq dastanlarını məzmununa görə qruplaşdır- maqla onları üç əsas başlıq altında təsnif etmişdir: 1.Q əhrəmanlıq dastanları 2.M əhəbbət dastanları 3.Ənənəvi süjetlər əsasında yaranan məhəbbət dastanları [125, 350]. Prof.V.V əliyev dastanların təsnifini daha sadə bölgü əsasında aparmışdır [160, 299]. Ümumiyy ətlə, Azərbaycan dastanlarının tədqiqi və təsnifi, tarixi inkişaf m ərhələləri, mövzu problematikası, struktur poetikası və sair məsələlərin öyr ənilməsində P.Əfəndiyev, M.Cəfərli, İ.Abbaslı, B.Abdulla, M.Allahmanlı, 211 F.Bayat, H.İsmayılov, K.V.Nərimanoğlu, N.Cəfərov, X.Bəşirlinin və başqalarının xidm ətləri olmuşdur. Türkiy ə folklorşünaslığında türk eposunun təsnifi ilə bağlı O.Ş.Gökyay, M.Ergün, F.Kırzıoğlu, N.Boratav, Ş.Elçin, H.Kartari, B.Alptəkin və başqa alimlər t ədqiqatlar aparmışlar. Prof.Ş.Elçin dastanların tipoloji bölgüsünü tarixi-mədəni baxımdan aparmağı m əqsədəuyğun hesab edərək onları bu cür təsnif etmişdir: 1.Türk qaynaqları əsasında yaranan dastanlar (“Kitabi-Dədə-Qorqud”, “Koroğlu”, “Əsli - Kərəm”, “Aşıq Qərib və Şahsənəm”, “Şah İsmayıl” və s.) 2.Ərəb-islam mənbələri əsasında yaranan dastanlar (“Leyli və Məcnun”, “Veys əl Qarani”, “Qəzavətli Əli” və s.) 3.İran-Hind qaynaqlarından gələnlər (“Fərhad və Şirin”, “Kəlilə və Dimnə” v ə s.) [190, 444]. Dastanların təsnifinə aid bu qısa xülasəni ümumiləşdirərək demək istəyirik ki, Ağbaba-Çıldır aşıq mühitində ənənəvi dastanlarla (“Əsli - Kərəm”, “Koroğlu” və onun müxt əlif qolları, “Tahir - Zöhrə”, “Şah İsmayıl”, “Abbas - Gülgəz”, “Aşıq Q ərib” və s.) yanaşı, bir sıra dastanların bölgə variantları da yaranmış və aşıqların repertuarında özünə önəmli yer tutmuşdur. Onu da qeyd edək ki, aşıq yaradıcılığı prosesind ə dastanların müxtəlif variantları yaranıb formalaşdığı kimi, ayrı-ayrı saz- söz s ənətkarlarının fərdi yaradıcılıq məhsulu olan dastan və dastan-rəvayətlər də xalq arasında geniş yayılmışdır. Professor Ensar Aslan Şərqi Anadolu aşıqları tərəfindən otuz dörd xalq hekay əsinin (dastanının) yaradıldığını və burada geniş yayıldığını göstərir. “Şərqi Anadoluda d əyişik bir tərz və özünəməxsus gələnəyini qoruyaraq mühafizə edən xalq dastanlarının əksəriyyətinin bu bölgədə yaşamış aşıqların təsnifi olduğunu görürük” [164, 18]. Maraqlıdır ki, bu aşıqların əksəriyyəti Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinə mənsub olan saz-söz s ənətkarlarıdır. Ümumiyyətlə, E.Aslan Şərqi Anadolu aşıqlarının repertuarında altmışdan yuxarı dastanın və “Koroğlu”nun on altı qolunun mühüm yer tutduğunu qeyd edir. 212 Xatırlatmaq yerinə düşər ki, Koroğlu ilə bağlı ağbabalıların şifahi yaddaşında maraqlı əhvalatlar, əfsanə və rəvayətlər bu gün də yaşamaqdadır. Bu əfsanələrin birind ə deyilir ki, Koroğlu Qıratın, Nigar xanım Düratın üstündə Çənlibelə gedərkən q əflətən Qarsın yaxınlığında sıldırım qayalarla əhatə olunmuş bir yerdə mühasirəyə düşürlər. Düşmənin mühasirəsindən çıxa bilməyəcəklərini görən Nigar allaha yalvarır ki, bizi onların əlindən qurtar. Həmin anda möcüzə baş verir: yer yarılır, Koroğlunu da, Nigarı da udur. Deyilənə görə, Koroğlu və Nigar torpağın altına girərkən Nigar xanım ləng tərpəndiyindən yer bitişəndən sonra onun kələğayısının ucu torpağın üstünd ə qalmış, Qırat isə arxa ayağını bir qayaya çırpdığından izi qayaya düşmüşdür. İndi həmin qayada Qıratın ayağının izi aydın görünür. Torpağın təkindən çıxıb yell ənən kələğayını andıran bir qaya isə Nigar xanımın kələğayısıdır. Yerli əhali buranı tez-tez ziyarət edir, həmin qayaları müqəddəs sayır. Əfsanədə torpağın xilaskarlıq – hami funksiyasında çıxış etməsi, mədəni qəhrəmanın qayada, dağ-daş kultunda izl ərinin mühafizə olunması maraq doğuran mifik elementlərdir. Elin igid oğulları, xalq qəhrəmanları haqqında Ağbaba-Çıldırda onlarla belə əfsanə və rəvayətlər yaranmış, nəğmələr qoşulmuş, dastanlar ərsəyə gəlmişdir. Belə dastanlardan biri d ə “Qaçaq Usuf” dastanıdır. Qaçaq Usuf (1875-1913) tarixi şəxsiyyətdir. Onun rus çarizminin müstəmləkəçilik siyasətinə, xan-bəy zülmünə, yerli çinovnikl ərin özbaşınalığına qarşı mübarizə apardığı illər çox mürəkkəb tarixi hadis ələrlə dolu idi. Qars vilayəti çar Rusiyası tərəfindən işğal edildikdən sonra Ağbaba mahalında da yad səslər eşidilməyə başladı. Usuf bu keşməkeşli illərdə Ağbaba nahiyəsinin Göllü kəndində Hacaloğlu Məmmədin ailəsində anadan olmuşdu. Usufun atası Məmməd gözü-könlü tox və dövrünün açıqgözlü adamlarından biri imiş. Dastan Usufun anadan olması ilə başlanır. Əksər dastanlarımızda olduğu kimi, Usuf “günl ə-ayla böyüyən”, qorxmaz və igid bir gənc kimi təsvir olunur. Usufun t əpəköylü Mədinəni qaçırması və bundan sonra araya düşən qan davası süjetin düyün nöqt əsini təşkil edir. Dastanda iştirak edən surətlərin əksəriyyəti – Usuf, M ədinə, Mirzə kişi, Paşa, Aslan ağa və digər obrazlar tarixi şəxsiyyətlərdir. H ələ XX əsrin əvvəllərində Qaçaq Usufun igidliyi haqqında çoxlu, bir-birindən Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|