Avtandil ağbaba
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
234 həlledici rola malik olduğu məlumdur. Bu baxımdan Lətif şahın günlərlə tək-tənha dənizdə qalması, su stixiyası vasitəsilə onun düşdüyü çətin situasiyanın düzənlənməsi prosesi mifoloji təsəvvürlərlə bağlıdır. Ümumiyy ətlə, Aşıq Şenliyin “Lətif şah” dastanı “klassik dastançılıq ənənəsinin uğurlu davamıdır” [106, 200]. Dastanda həm qəhrəmanlıq, həm məhəbbət motivl ərinin, həm real, həm də mifoloji hadisələrin milli-estetik harmoniyası Az ərbaycan-türk dastançılığının Ağbaba-Çıldır aşıq mühitində özünəməxsus öz əlliklərinin göstəricisidir. Aşıq Şenliyin “Salman bəy və Durnatel Sultan” (“Salman bəy”) dastanının maraqlı mətn strukturu zəngin dastançılıq ənənələri əsasında yaranmış fərdi t əxəyyülün məhsuludur. Obrazlı motivlər, əski eposçuluqdan gələn arxaik elementlər, dini-mifoloji cizgil ər, regional ünsürlər əsərin süjet və kompozisiyasının formalaşmasında başlıca göstəricilərdir. Bütün göstəricilər bir-biri ilə elə üzvi şəkildə qovuşub çulğaşır ki, Aşıq Şenliyin türk-müsəlman mədəniyyətinin dərin köklərinə, əski eposçuluq ənənələrinə nə qədər qırılmaz tellərlə bağlı olduğunu sübut edir. Bölg ə aşıqlarının, o cümlədən Aşıq Şenliyin yaradıcılıq irsində, “ədəbi şəxsiyyətinin yaranıb yetkinləşməsində böyük təsiri olan Azəri sahəsi aşıq gələnəklərinin” [164, 20] “Salman b əy və Durnatel xanım”ın süjet və kompozisiyasının intensiv dinamikasının müəyyənləşməsində, təhkiyə üslubunda, başlıcası isə mətn strukturunda qabarıq şəkildə özünü göstərir. Biz burada intensiv dinamika ifadəsini t əsadüfi olaraq işlətmirik. Çünki dastanda təsvir olunan gözlənilməz əhvalatların sür ətlə bir-birini əvəz etməsi, xüsusilə təhkiyə prosesində real hadisələrin dini- mifoloji şüurla bağlılığı, gerçək həqiqətlərdən mifik zaman və məkana keçid, və yaxud t ərsinə - bütün bunlar “Salman bəy” dastanındakı intensiv dinamikanı formalaşdıran və müəyyən ədəbi axara yönəldən özünəməxsus cəhətlərdir. Eyni zamanda bu spesifikanı ustad sənətkarın yaradıcılıq tapıntısı kimi qiymətləndirmək lazımdır. Dastanın məzmunu, hadisələrin alt qatındakı arxaik görüşlər, mifik səciyyə daşıyan sınaqlar və sair xüsusiyyətlər əsəri “Kitabi-Dədə Qorqud”, “Koroğlu”, “Aşıq Q ərib”, “Abbas - Gülgəz” və digər dastanlarla müqayisə etməyə, müvafiq paralellər aparmağa imkan verir. “Salman bəy və Durnatel xanım” dastanı “Lətif şah” qədər 235 Az ərbaycan aşıq ədəbiyyatında geniş yayılmasa da, əsərin Aşıq Şenliyin yaradıcılığında, o cümlədən Ağbaba-Çıldır aşıq mühitində özünəməxsus yeri olduğu şübhəsizdir. Bunu əsas tutaraq, fikrimizcə, dastanın ətraflı şəkildə araşdırılması, yüks ək elmi-nəzəri səviyyədə tədqiqi zəruri bir məsələ kimi ortaya çıxır. Dastanın milli epik t əfəkkürdən, tarixi-genetik köklərdən qaynaqlandığını düzgün mü əyyənləşdirən və ədəbi-estetik əhəmiyyətini yüksək qiymətləndirən professor E.Aslan yazır ki, “xalq hekayəçiliyi sahəsində isə”Salman bəy” kimi mövzu və işlənmə baxımından mükəmməl deyə biləcəyimiz bir hekayənin müəllifi olan Şenlik bu yönümd ə də böyük qabiliyyətini və ustalığını göstərə bilmişdir” [164, 20]. Görk əmli tədqiqatçı öz araşdırmalarında “Salman bəy” dastanının mövzusunun, “L ətif şah”da olduğu kimi, real həyatda baş vermiş gerçək bir hadis ədən götürüldüyünü göstərir. Məlum olduğu kimi, Azərbaycan dastançılıq sistemini t ədqiq edən mütəxəssislər dastanların yaranması haqqında maraqlı mülahiz ələr söyləmişlər. Akademik H.Araslının, professor M.H.Təhmasibin, professor M.H əkimovun, professor M.Cəfərlinin və digər tədqiqatçıların bu yönümdə t ədqiqatları dastançılıq ənənələrinin açıqlanmasında qiymətli mənbələrdir. Akademik H.Araslı bu problemi səciyyələndirərkən ilk növbədə “bəzi dastanlarda h əqiqətən tarixdə yaşamış şəxsiyyətin adı ilə bağlı müasirlərinin yaratdığı şeirlərin həmin dastanın əsasını təşkil etməsi” fikrini irəli sürür [18, 19]. Tanınmış akademikin sözlərinə söykənərək onu əlavə edə bilərik ki, “Salman b əy” dastanının baş qəhrəmanının prototipi Osman ağa adlı bir şəxs olmuşdur. Dastanın nəzm hissəsinə gəldikdə isə demək lazımdır ki, şeirlərin əksəriyyəti Aşıq Şenliyə məxsusdur. Lakin bu dastan da şifahi yolla günümüzə gəlib çatdığı üçün əsərə digər saz-söz sənətkarlarının, xüsusilə aşığın şagirdlərinin müdaxiləsi mümkündür. E.Aslan “Salman b əy” dastanı ilə bağlı uzun illər araşdırmalar aparmış və maraqlı nəticələr əldə etmişdir. Alimin yazdıqlarına görə o, “Salman bəy” dastanını 1972-ci ild ə Aşıq Şenliyin şagirdi Aşıq Gülüstan Çobanoğludan yazıya almışdır. Aşıq Gülüstan Çobanoğlu Aşıq Şenliyin yaratdığı dastanların ən yaxşı ifaçılarından olmuş v ə ustadı ilə birlikdə bir çox məclislərdə, el şənliklərində iştirak etmişdi. Dastanı 236 “Şenliyin ağzından çıxdığı kimi əzbərlədiyini və o cürə də o, E.Aslana söylədiyini” xüsusi olaraq bildirmişdi. Dastanın mövzusu ilə bağlı folklorşünas alimin verdiyi məlumat da çox maraqlıdır. Tədqiqatçı apardığı araşdırmaları və toplayıcılıq işlərini ümumiləşdirərək 1970-ci ild ə Çıldırın Urta kəndində Mehdi Bayazdan aldığı bilgilər əsasında “Salman b əy” dastanının yaranmasının səbəbi olan hadisəni bu cür şərh edir: “Axıskanın Parak ənd kəndində 35-40 yaşlarında var-dövlətli Osman ağa arvadını çox sevərmiş. Düşmənləri bir gün onu kənddən uzaqlaşdırmaq məqsədi ilə məhkəmə hadisəsini b əhanə edərək Axıskaya çağırtdırırlar. Şəhərə yollanan Osman ağa yolda şübhələnib geri qayıdır. Evinə çatanda görür ki, düşmənləri onun arvadı Qəmər xanımı qaçırmaq ist əyirlər. Osman ağa hücum çəkib onların iki nəfərini öldürür, ancaq çox sevdiyi arvadı da bu döyüşdə öldürülür. Bu hadisəyə görə Osman ağa həbs olunur, arvadı da öldüyün ə görə qapısı bağlı qalır. Bir müddətdən sonra həbsdən çıxan Osman ağa M ələk adlı bir qızla evlənir” [164, 69]. E.Aslan Mehdi Bayazın dediklərinə istinad edərək yazır ki, Şenlik Osman ağanın yaxın dostu imiş. Bu hadisəni eşidəndə o, Osman ağanın arvadının yas m ərasiminə gedib iştirak edir, Axıskada həbsdə olan Osman ağa ilə də görüşür. Osman ağanın başına gələn bu faciədən çox mütəəssir olan Aşıq Şenlik bununla bağlı bir şeir qoşur. Sonralar isə bu mənzumə ətrafında “Salman bəy” dastanını yaratmışdır. Maraqlıdır ki, akademik H.Araslının dastanların yaranması haqqında yuxarıda qeyd olunan fikirl əri ilə E.Aslanın mülahizələri üst-üstə düşür. E.Aslan “Salman bəy” dastanının yaranması, obrazların prototipləri, hadisələrin cərəyan etdiyi yer və s. bar ədəki mülahizələrini ümumiləşdirərək bu qənaətə gəlir ki, dastanın mövzusunun qaynağı yaşanmış gerçək əhvalatdır. Dig ər dastanları kimi , “Salman bəy” dastanınını yaranma tarixini Aşıq Şenlik Salman b əyin Durnatel xanımla deyişməsinin son bəndində hicri tarixi ilə 1311-ci ili (miladi 1893) göst ərmişdir: Tarix min üz yüz on bird ə, Böyl ə oldu vəsfi-halım. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|