Avtandil ağbaba
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
240 şəklini görüb ona vurulur; b) qəhrəman qızın özünü görüb aşiq olur; c) oğlan gözəlin sorağı ilə onun arxasınca yollanır; ç) qəhrəman sevdiyi qızdan müəyyən nişanələr vasit əsi ilə sifariş alır; d) oğlana və qıza yuxuda buta verilir [34, 599]. Bu baxımdan Aşıq Şenliyin “Salman bəy” dastanında qəhrəmanlara buta verilm əsi situasiyasının mifik şüurun, dini-ürfani motivlərin arxaik epik ənənəyə əsaslandığını görə bilərik. Maraqlıdır ki, Durnatel xanım buta aldıqdan sonra düşdüyü v əziyyətdən çıxış yolu axtaranda ikinci dəfə yenə də onun köməyinə dərviş gəlir. “Dürnatelin piri imdadına yetişdi. Eşq badəsini verən dərviş Dürnatelə dedi ki, qızım, gözl ərini aç, əhvalını babana anlat, sənin dərdinə ancaq o çarə edər. Durnatel xanım eşq badəsini içəndə həm Salman bəyə aşiq olmuşdu, həm də haqq aşığı qüdrətini bulmuşdu. Yatağından qalxdı, gəldi babasının önündə diz çökdü, qırx hörük saçının bir hörüyünü sinəsinə basıb görək əhvalını babasına necə anladacaq, bizl ər nə dinləyəcəyik: Bu c əbrin taxtını sirri hikmətdən, Hiday ət elmini seçməyən bilməz. B əhri səfinənin qəm turabına, Hicran möhn ətinə düşməyən bilməz. Dürr əteləm, müddət keçifdi vaxtdan, Canım bezar oldu fikri maraqdan, Eşqin fəraqında, təqdiri-haqdan, Qüdr ət kitabını açmayan bilməz”. [164, 419-420] Sufi simvolikası, təsəvvüf terminləri ilə işarələnmiş bu müraciəti Mürəssəb şah və onun ətrafdakıları başa düşə bilmirlər. Bunu yalnız Əyyam Münəccim bilir. Durnatel xanım da həqiqəti söyləməyi təkidlə ondan tələb edir: Ey mün əccim, sən mövlamı sevərsən, Söyl ə babam yetik olsun sirrimə. Minkir olub verm ə haqqı nahaqqa, Vallah, s əni tapşırıram pirimə [164, 420]. 241 Süjetin ekspozisi yasındakı bu epizoda diqqəti çəkməklə burada ayrı bir m əqamı da incələməyə ehtiyac duyulur. Bu da Əyyam Münəccimlə bağlıdır. “Yetmiş il keçmişdən, yetmiş il gələcəkdən xəbər verən, “göydə ulduzu, suda balığı qovuşduran” Əyyam Münəccim Durnatelin haqq aşığı olduğunu bilsə də, bunu qorxusundan ilk anda onun atasına deyə bilmir. Mür əssəb şahın israrlı tələbi və onu ölümlə hədələməsi Əyyam Münəccimi gerç əyi söyləməyə vadar edir. Şah onu zindana saldırsa da, sonra onu azad edərək qızının dərdinə çarə etməyi tapşırır. Buradan aydın görünür ki, məhəbbət dastanlarımızın əksəriyyətində olduğu kimi, “Salman bəy” dastanının obrazlar tipologiyasında ənənəvi Aşıq-Dərviş (Xızır, Həzrət Əli, pir və b.) - Məşuq triadasından əlavə yardımçı vasitəçilər də iştirak edir. “Salman bəy”də bu yardımçı obraz Əyyam Münəccimdir. Məlum olduğu kimi, məhəbbət dastanlarındakı bu tip sur ətlər qeyri-adi obrazlar sisteminə daxil olmur, onlar əsas qəhrəmanlarla nə qədər yaxından ünsiyyətdə olsalar da, adi obraz statusunda çıxış edirlər. Azərbaycan dastanlarınını struktur poetikasını dərindən araşdıran professor M.Cəfərlinin elmi q ənaətləri bu baxımdan çox maraqlıdır. Alim, dərviş Həzrət Əli-Xızır obraz kompleksini t ədqiq edərkən bu kompleksin nüvəsində əski şamançılıq dini görüşlərinin dayandığını qeyd edərək yazır: “Məhəbbət dastanlarında, dedik ki, baş q əhrəmanlar Aşiq və Məşuqdur. Bunlarla eyni semantik cərgədə vasitəçi – mediator obrazı dayanır. Düzdür, mediator süjet fəallığına malik deyil. Ancaq struktur- semantik planda Q əhrəman və onun sevgilisi Mediator obrazsız sadəcə düşünülə bilm əz. Bu baxımdan vasitəçinin süjet fəallığının nə dərəcədə olmasından asılı olmayaraq, o, semantik qütbl ər arasında əlaqəyaradıcı obraz kimi dastanın strukturu üçün çox vacib elementdir. Bu baxımdan Aşiq, Məşuq və Vasitəçi (dərviş- Həzrət Əli-Xızır Nəbi) obrazlarından sonra məhəbbət dastanlarındakı bütün obrazlar adi status daşıyır” [51, 190]. Əyyam Münəccim dastanını süjetində epizodik obraz kimi çıxış edir. Biz onu əsərin əvvəlində və finalında görürük. Bununla belə, o, Durnatel xanıma Havaran ölk əsindən Çinmaçinə qədər iki il iki aylıq bir məsafəni qət etməkdə yardımçı olur. Bütün situasiyalarda o, Salman b əylə bağlı məlumatları Durnatel xanıma çatdırır. 242 “Durnatel xanım dedi ki, Əyyam Münəccim, bir rəml daha at görüm Salman b əyin əhvalından bir xəbər verə biləcəksənmi? Əyyam Münəccim daha bir rəml atdı: “Ey Sultanım, Salman bəyi çox əndişəli görürəm, bütün şəhər xalqı da yas içindədir” [164, 456]. Az ərbaycan məhəbbət dastanlarında, xüsusilə, nağıllarımızda rəmdar obrazına sıx-sıx təsadüf olunur. Qeyri-adi biliyə və bacarığa malik bu obrazlar, əsasən müsbət, b əzən də mənfi planda təqdim olunur. “Şah İsmayıl” dastanındakı Rəmdar Pəri qeyri- adi güc ə malik obraz kimi çıxış edir. Sehr və əfsunun köməyi ilə o ən qüvvətli c əngavərlərlə mübarizə apara bilir ki, bu da onu adi yardımçı obrazlardan f ərqləndirir. R əmdar Pəri qalaçada Şah İsmayıla deyir: “Şahzadə, mən hind xanlarından N əcəf xanın qızı Rəmdar Pəriyəm. Rəml atıb gələcəyi, keçmişi bilirəm. Özümün də yeddi qardaşım var” [31, 141]. R əmdar Pərinin mifik səciyyəsi müəyyən zaman kəsimində ona m əğlubedilməzlik gətirsə də, sonda xeyir qüvvələr qarşısında məğlub olur. Mifik s əciyyəsi Rəmdar Pərinin arxaik qaynaqlarla bağlılığını göstərir. Bir qayda olaraq şahların saraylarında yaşayan rəmmallar, münəccimlər gələcəkdən xəbər verir, sehr v ə tilsimdən istifadə edərək çox vaxt şər qüvvələrə yardımçı olurlar: “Əmiraslanın nağılı”, “Simanın nağılı”, “Gülnar xanım” və bir sıra nağıl süjetlərində magik səciyyə daşıyan bu motiv əski inamlarla bağlıdır. “Bir gün D əşküvar öz rəmmalını yanına çağırıb deyir: -R əmmal, dünyanın bütün ləzzətini çəkmişəm. Amma qorxuram düşüb öləm, ür əyimdəki həsrət mənimlə qəbrə gedə. Bir rəm at görüm. R əmmal rəml atıb gördü ki, rəm bəd gəlir. Bir də gördü ki, həmindi ki, h əmin” [42, 21]. “Əmiraslanın nağılı”nda rəmmal da eyni funksiyanı yerinə yetirir. Nağılda Əhməd tacir səfərə çıxmazdan əvvəl rəmmala müraciət edir. “Əhməd tacir əmr elədi, rəmmala bir çay verdilər içdi, bir qəlyan verdilər ç əkdi, ondan sonra üzünü tutub ona dedi: Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|