Avtandil ağbaba
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
222 ç əkilib, amma ayağını irəli atmağa ürək eləmədi. Onda gördü ki, qiblə tərəfdən bir göy atlı yetişdi, üzündə niqab. Əlini ona uzadıb dedi: - Oğul sən məndən mədəd dilədin, mən də gəldim. Tut əlimdən, qorxma çıx k əndirə” [11]. M əhz bu məqamdan sonra Allahverdi üzünü görmədiyi, nişanələri verildiyi qıza butalanır: “Göy atlı təzədən buna bir badə uzatdı ki, al bunu nuş elə. Allahverdi dedi: - Baba d ərviş, o badə bizlərdə haramdır. Biz şərab içmirik. Göy atlı dedi: - Oğul, mən dərviş deyiləm, darda qalanların köməyinə çatanam. İç, bu o bad ələrdən deyil, sözümə yaxşı qulaq as. Bu badə ilə sənə pəhləvanlıq verilir. Ancaq g ərək ya anandan, ya da əmindən razılıq alasan. Bir də sənə bir qız sarı rəngdə p əhləvan paltarı, bir də bir göyərçin göndərəcək, onu da sənə, səni də ona buta verdim” [11]. Butalanma motivi il ə Allahverdinin statusu dəyişir, o, güclü bir pəhləvan olur, k əndirbazlığın bütün sirlərini öyrənir, şöhrəti hər yerə yayılır. Hətta Dağıstandan g ələn pəhləvan Allahverdinin bu hünərini müsəlmançılıqda, haqq yoluna qulluq etm əkdə görür və o da islam dinini qəbul edir. Maraqlıdır ki, “Əsli-Kərəm” dastanının bölgədə yayılmış bir variantında Əslinin haqq dininə girib, müsəlmançılığı qəbul etməsindən bəhs olunur. Həmin epizodda göst ərilir ki, Kərəm otuz iki dişinin otuz ikisini də Əslinin anasına çəkdirir, ağzının qanını silərkən tanınıb oradan qovulur. “O zaman böyük bir iztirab içində axır zaman peyğəmbəri Məhəmməd Mustafa ilə “İncil” “Tövrat”, “Zəbur” və “Quran” hörm ətinə Tanrının çəkdiyi sevdanın dörddə birini Əsliyə verib haqq dininə dönd ərməsini və ona qovuşmasını dua edır. Diləyi qəbul olur. Qıza qəflət gəlir, uyuyur. Eşq badəsi verılır, sonra haqq dinini qəbul edıb Kərəmlə birləşir. Kərəm yeddi ild ə aşiq olduğu Əslinin otağına çıxdığı zaman əlini üzünə sürtər-sürtməz otuz iki dişi təzədən bitir” [190, 512]. Azərbaycan folklorşünaslığında qeyd etdiyimiz variant haqqında ilk dəfə folklorşünas E.Heydərov “Əsli-Kərəm” dastanı və alban m ədəniyyəti” (Bakı, 2007) adlı monoqrafiyasında ətraflı bəhs etmişdir. 223 Fikrimizc ə, “Sarının dastanı”nda xristian pəhləvanın, “Əsli-Kərəm”in Şərqı Anadolu variantında Əslinin islam dinini qəbul etməsini, Kərəmin çəkilmiş dişlərinin yerin ə təzə dişlərin çıxmasını təsadüfi hal saymaq olmaz.. Bu cəhət region dastanlarında dini-ürfani düşüncə, təsəvvüf ənənəsi ilə six bağlı bir motivdir və sufi kontekstind ə ilahi məhəbbətin qarşısıalınmaz gücünü göstərir. “Sarının dastanı”nda diqqəti çəkən məqamlardan biri də Göy atlının – Xızırın sufi işarələrlə butalandırdığı qızın – Möhtəbərin Allahverdiyə qovuşması, başqa sözl ə, butanın real həyatda gerçəkləşməsidir. Dastan hadisələrinin sonrakı inkişafında bu sakral hadis ənin dini-mifoloji mahiyyəti maddi dünyada butalanma motivinin gerç ək gücünü işarələyir. Sakrallıqdan həqiqətə, magiyadan maddiliyə keçid prosesind ə əsas obrazın – Allahverdinin əsl adı arxa plana keçib unudulur, magik ad – Sarı ona yeni bir status qazandırır. Bildiyimiz kimi, addəyişmə magik səciyyə daşıyır, əski türk eposçuluq sistemində bu hadisə müxtəlif situasiyalarda öz sakrallığını nümayiş etdirir. “Əsli-Kərəm”də Kərəmin əsl adının Mahmud, “Aşıq Q ərib”də Qəribin adının butadan əvvəl Rəsul olduğunu yada salaq. “Sarının dastanı”nda addəyişmə motivi Allahverdinin pəhləvanlıq edərkən həmişə sarı rəngli libas geyinm əsi ilə izah olunur. Bu gerçək təsvirin alt qatında Sarı adının magik s əciyyəsi dayanır. Başqa sözlə, Sarı adı dini-mifoloji semantikası ilə türk-islam m ədəniyyətinin əski köklərinə bağlanır. Dastanın dini-mifoloji strukturunu incələyərkən Göy atlı obrazını ayrıca araşdırmağı lazım bilirik. Cünki “Göy atlı”, “Qiblə tərəfdən gələn göy atlı” ifadəsi Ağbaba bölgəsində Həzrət Əli ilə yanaşı, ən cox Xıdır Elləzə aid olunur. “Darda qalanların köməyinə catan”, “qəriblərin dostu” və s. epitetlərlə müqəddəs tutulan bu dini- mifoloji obraz haqqinda Ağbaba-Çıldır bölgəsində coxlu rəvayətlər, mistik əhvalatlar mövcuddur. Onu da qeyd edək ki, bölgənin sufi saz havalarından birinın adı “Göyatlı”dır. O da maraqlıdır ki, “Abbas-Gülgəz” dastanında Dəli Becan Aşıq Abbasın sevgilisi Pərini zorla apararkən Abbas fəryad edib haray qoparır. Həmin s əhnə “Azərbaycan məhəbbət dastanları” kitabında aşağıdakı kimi verilmişdir: Başına döndüyüm, qurban olduğum, Qoyma D əli Becan yarım apardı. 224 Alışıb oduna büryan olduğum, Qoyma D əli Becan yarım apardı. [30, 290] B əndin məzmunundakı anlaşılmazlıq ilk baxışda hiss olunur. Cünki burada Abba sın kimə müraciət etdiyi, kimdən kömək istədiyi bəlli deyil. Həm də dastanın sonrakı səhifələrində “darda qalanların dadına yetən Şahi-Mərdan”ın Abbası quyudan xilas etm əsi, Aşıq Abbasın Kor olasan, ay gözl ərim, Ağam görən hara getdi? Beşikdə ikən əntəri, Iki böl ən hara getdi? [30, 293] – deyib oxuması yuxarıdakı bəndlə tamamilə ziddiyyət təşkil edir. Xatırlatdığımız bəndi Ağbabalı aşıqlar [Aşıq İsgəndər Ağbabalı, Aşıq Paşa Göydağlı v ə b.] bu cür oxuyurdular: Qibl ə tərəfindən gələn göy atlı, Ağa, qoyma, Becan yarım apardı. Atının nalına qurban olduğum, Ağa, qoyma, Becan yarım apardı. [11] Fikrimizc ə, bu bənd ateizm təbliğatı ilə əlaqədar olaraq, o dövrdə sovet ideololgiyasının təsiri altinda dəyişdirilmiş və qeyd olunduğu kimi, anlaşılmaz şəklə düşmüşdür. Bütün bu xüsusiyyətlər təhlilini apardığımız Göy atlı obrazının sufi- semantik m əzmununu özündə əks etdirir. Başqa cür desək, islami mahiyyət daşıyan t əsəvvüf semantikasının daha dərin qatlarında tanrıçılıqla bağlı mifik təsəvvürlərin izl əri mühafizə olunmaqdadır. Bizə elə gəlir ki, Göy atlı ifadəsinin birinci tərəfi rəng m ənasını deyil, daha cox ilahi anlamı, yəni səma, göy anlamını bildirir. Görkəmli mifoloq M.Seyidovun fikrinc ə, “Türkdilli xalqlarda ağ, göy, sarı (altun, qırmızı) r ənglərinin mifoloji inamlarla bağlılığı geniş olmuşdur” [139, 162] . Ulu babalarımızın ibtidai təsəvvürlərində göy rəng tanrının simvolu sayılmışdır. Türkün mifoloji düşüncə sistemində göy – tanrı, tanrı – göy anlamını bildirmişdir. Elə buna gör ə də, “... tanqrı ilkin göy – səma demək imiş. Göyün – tanqrının baş tanqrı sayılması əsas vermişdir ki, onun rəngi də müqəddəs sayılsın” [139, 164]. Bu Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|