177
ġükr üçün kukəni XurĢidə verdi (Ġ-26).
Söhbət Məhəmməd peğəmbərdən gedir.
XurĢid, CəmĢid (ep. on.) – Sinonim mənalı bu onimlərin
son hecaları fonetik cəhətcə eynidir.
XurĢid adlı biri
ayağa durdu,
CəmĢid camı ilə taxta oturdu (Xġ-31).
Cəmin qızıldan paltar geyməsinə və qızıl taxtda GünəĢ
altında oturduğu zaman ikinci GünəĢ kimi parıldamasına və
bundan sonra CəmĢid adlanmasına iĢarə olunur. Burada XurĢid
dedikdə isə CəmĢid (bax) nəzərdə tutlur.
Xuzan (top.) – Mərv ilə Həmədan arasında çeĢmələri və
gözəl havası olan bir yaylaq yeridir. Ġsfahanın Marbin adlı ye-
rində də Xuzan deyilən yerin mövcud olduğunu söyləyirlər. He-
ratda, Pəncdehdə, Nərirud çayı üzərində yerləĢən Xocəstanda da
Xuzan adlı kəndlərin mövcud olması göstərir ki, vaxtilə Xora-
sanda Xuz tayfası yaĢamıĢ və həmin bu tayfanın adını daĢımıĢdı.
“Xuz” isə yəqin ki, “oğuz” sözünün fonetik cəhətdən dəyiĢilmiĢ
formasıdır.
Zindərur nəhrindən Xuzanə qədər
Çalğının səsindən canlandı yerlər (Ġ-182).
Xuzistan (məc. top.) – Ġranın cənub-qərbində bir vilayətdir.
Bu vilayət neft ilə zəngindir. Burada ildə təxminən 100 milyon
ton neft çıxarılır. ġərq ədəbiyyatında isə Ģəkəri ilə məĢhurdur.
Elə buna görə də Ģair ġirinin ağzını qarıĢqa gözündə əks olunan
Xuzistana bənzətmiĢdir.
QarıĢqa gözündə bir Xuzistanı
Xatırladır nazik, kiçik dəhanı (Xġ-104).
Bizə elə gəlir ki, Xuzistan toponimi də “xuz // oğuz”
etnonimi ilə əlaqədardır.
ġəkər qamıĢı ilə məĢhur olan Xuzistan metaforik Ģəkildə
ġirinin Ģirin danıĢığına həsəd aparan insana (kiĢiyə) bənzədilir.
ġəkər töküləndə dodaqlarından
Həsəd aparırdı ona Xuzistan (Xġ-184).
178
ġair Qara geyənlərin Ģahının səmada gördüyü bağda gəzən
gözəllərin dodağını Ģəkər və qəndi ilə məĢhur olan Xuzistanla
müqayisə edir.
Gözəldi dodağı hər bir nigarın,
Dəyər Xuzistana ləli onların (YG-146).
Yəni onların al lələ bənzər dodaqları o qədər Ģirin idi ki, Xu-
zistanı utandırırdı (YG-338).
Xülləx (top.) – Bax: Xəllux.
Gurultu qopunca Ģahın təblindən,
Yəğmaya, Xülləxə yayıldı Ģivən (Ġ-273).
Xütən (məc. top.) – ġair metaforik Ģəkildə GünəĢi Xütənə
bənzədir. Xütən isə Çində (ġərqi Türküstanda) bir Ģəhərdir; gö-
zəl qadınları, əla müĢkü və yaxĢı ipəyi ilə məĢhur olmuĢdur.
Səhər çöhrəsindən pərdə atarkən
HəbəĢə bac üçün dağ çəkdi Xütən (Ġ-185).
Xütənxatun (an.) – “Xosrov və ġirin” poemasında obraz adı.
Xütən və xatun (qadın) sözlərindən düzəlmiĢ, Xütəndən olan qa-
dın (xatun) mənasında iĢlənmiĢdir.
Xütənxatun dedi: “Bilin, həzərat, (Xġ-130).
Yalqızdı bir zərbəf geyinmiĢ ĢümĢad... (Xġ-130).
Xütən Ģahı (an.) – Xütən Ģahının ləqəbi. ġahın hökmdarı ol-
duğu ölkənin adı ilə adlanması.
Orda Xütən Ģahı, burda Zəngibar
Xosrovun adına qədəh tutdular (Xġ-224).
Xütən Ģəhriyarı, Çin tacidarı (qoĢa an.) – Hər ikisi “Çin
Xaqanı” mənasında iĢlənmiĢdir, sinonim antroponimlərdir.
Xütən Ģəhriyarı, Çin tacidarı
Tədbirlə geyindi elçi paltarı (Ġ-288).
- Ġ -
Ġblis (mif.) – Əvvəlcə oddan yaradılmıĢ mələklərdən birinin
adıdır. Lakin sonradan o, Allahın torpaqdan yaratdığı Adəmə
sitayiĢ etməkdən boyun qaçırmıĢ və bunun üstündə səmadan yerə
endirilmiĢdir. Qisas almaq üçün o, ġeytanın köməyi ilə Adəmi və
179
Həvvanı tovlayıb Cənnət ağacının meyvəsi üçün qoyulan qadağanı
pozmağa sövq etmiĢ və bu, onların Cənnətdən qovulmasına səbəb
olmuĢdur. O vaxtdan bəri müxtəlif Ģər ruhların – Ģeytanların
köməyi ilə Ġblis hər yerdə adamlara ziyan vurmağa və onları
günaha məcbur etməyə çalıĢır (Ġslam.Bakı, 1985. səh.65).
Güllər səpdi üstünə cənnətin səkkiz bağı,
Hamıya qızılgüldü, Ġblisə bir göz dağı (SX-70).
Burada metaforik Ģəkildə Ġblisin Adəm peyğəmbərə tabe ol-
mamasına iĢarə olunur.
ġair bu addan məcazi ad kimi də istifadə etmiĢdir. O, Ġblisə
qul olanlarla məsləkinə qul olanları müqayisə etmiĢdir.
Öz nəfsini mələdən, ləlidən oğul ol sən,
Ġblisə qul olunca, məsləkinə qul ol sən (SX-98).
Ġblis, ġeytan (sin. mif.) – ġair bu mifonimləri sinonim Ģəkil-
də iĢlətmiĢdir.
Qul olmusan iblisə, qəlbə girən Ģeytana (SX-84).
Ġbn-Səlam (an.) – “Leyli və Məcnun” poemasında obraz adı.
“Ġbn” ərəbcə oğlu, “Səlam” isə sülh, əsayiĢ mənasında olan əsl ad-
dır və “Səlamın oğlu” deməkdir. Demək, “Səlam” bu obrazın əsl
adı yox, atasının adıdır. Ġslama qədər ərəblər sadə adlardan (Mə-
həmməd, Əhməd, Ömər, Talib və b.) istifadə edirdilər. Ġslamı
qəbul etdikdən sonra isə ərəblər türk ad sistemindən istifadə edərək,
ərəb dilində öz ad sistemlərini yaratdılar. ġəxsin övlad adı, ata adı
və s. ilə adlanması hakim dairələr içərisində dəb düĢdü. Çünki on-
lar geniĢ xalq kütlələrindən fərqlənmək üçün belə edirdilər. Əmək-
çi adamlar arasında isə nisbə, künyə dini fəxri adlar iĢlənmirdi.
Ġslamın qəbulundan sonra Azərbaycanda və digər türk
xalqlarında hakim dairələr içərisində ərəb ad sisteminə məxsus
ərəb ad komponentləri iĢlənsə də, xalq arasında asl ad, ləqəb və
əsl ad, asl ad və ata adı, əsl ad və qəbilə adı kimi antroponimik
birləĢmələrdən geniĢ istifadə olunurdu.
Adından göründüyü kimi, Ġbn-Səlam hakim təbəqənin nüma-
yəndəsidir.
Çoxdu qəbiləsi və qohumları,
Hörmətlə keçərdi bütün ruzgarı.