Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 3,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
95 Bundan istifadə edən atabəy Nüsrəddin Əbu Bəkr Marağanı və xəd imin öz ağasının bütün xəzinəsini ələ keçirərək möhkəm mövqe tutduğu Ruin-Dej şəhərindən başqa, əl-Əh mədili nəslin in bütün malikanələrini zəbt edir 1 . Azərbaycanın dördüncü atabəyi Nüsrəddin Əbu Bəkrin iy irmi illik hakimiyyəti haqqında əlimizdə olan məlu mat hələlik bu qədərdir 2 . Gö ründüyü kimi, yazılı mənbələrin demək o lar ki, hamısı atabəy Əbu Bəkri mənfi tərəfdən səciyyələndirir. Yalnız Cü zcani onun fəaliyyəti barəsində xoşa gələn fıkir söyləyir: "Atabəy Əbu Bəkr böyük hökmdar idi. O, ədalətli hakim id i və öz torpaqlarının hüdudların ı düşmənlərdən qoruyurdu. O, imamlann və alim adamların hamisi id i. İraq, Arran və Azərbaycanda mədrəsə və məscid, Marağada çox böyük mədrəsə tikdirmişdi. Onun özünün və atasından qalma ço xlıı məmlü kləri var idi ki, onların hər b iri İraq şəhərlərindən birinə sahib olmuşdu" 3 . Əlbəttə, Cü zcaninin məlu matına etibar etmək olmaz, çünki əslən İran sakini olsa da, vətəndən uzaqlarda yaşamış və təsvir olunmuş hadisələr barəsində bir neçə onillik keçəndən sonra yazmışdır. Lakin nəzərə almaq lazımd ır ki, əl-Hüseyni də, İbn əl-Əsir də Əbu Bəkrə açıq-aydın düşmənçilik mövqeyindən yanaşmışlar. Halbuki onun iyirmi illik hakimiyyət dövrü heç də son dərəcə keyfıyyətsiz deyil. Hər şeydən əvvəl, Marağanın tabe edilməsi Azərbaycanda Atabəylərin mövqeyinin möhkəmlən məsinə böyük təsir göstərmişdi. İbn əl-Əsirin acı kinayə ilə qələmə aldığı məsələlərə - gürcülərlə yaxın lıq və gürcü sarayı ilə qohumluq əlaqələrinin yaranması məsələlərinə geld ikdə, bu, real siyasi vəziyyətlə əlaqədar id i: Əbu Bəkrin gürcü çarlığı ilə mübarizə üçün lazımi qüvvəsi yox idi, eyni zamanda o, daima özünün Şərq sərhədindəki qonşularından və üsyançı vassalların çıxışından ehtiyat etmək məcburiyyətində id i. Atabəy Nüsrətəddin Əbu Bəkrin hicri 607 (25.06.1210-14.06.121 l)-ci ildə ölümündən sonra ona tabe olan torpaqlar qardaş ı Müzəffərəddin Özbəkin ixtiyarına keçir. Bu za man İran İraq ında vəziyyət dəyişir. Şə msəddin Aydoğmuşun özbaşınalığından narazı o lan silahdaşları, Cahan Pəhləvanın sabiq məmlükləri ona qarşı çıxır 4 . Narazı olanlara ço xlu qoşun toplayan məmlük Nəsirəddin Menqli başçılıq edird i. Hicri 608-ci ilin şaban ayında (08.01-05.02.1212) baş vermiş ilk 1 İbn əl-Əsir, IX, səh.297; Bar Ebrey, II, səh.491; İbn əl-Fuvati, IV/2, səh.1070-1071; İbn Xaldun, V, səh.184-185. Hətta Mirxond da (IV, soh.2) qeyd edir ki, atabəy Əbu Bəkr barəsində dediyindən artıq məlumatı olmadığı üçün əsərinin oxucularından üzr istəyir. Atabəy Əbu Bəkr eyni zamanda "Ali sultan" ləqəbini daşıyırdı. Məlumdur ki, o ölümqabağı, 1211-ci ildə dayısı Qızıl Arslanın buraxdığı qızıl dinarları yenidən kəsdirir. Bax: D.Kuyumciyan. Atabey Eldənizlərin üç nadir sikkəsi, səh.527- 541. Cüzcani, I, səh. 173; Atabəy Əbu Bəkrin xaçpərəstlərlə müsbət münasibəti haqqında bax: Крикос Гандзакецеи, стр .94. 4 İbn əl-Əsir, IX, səh.295, 305, 306. 96 döyüşdə Aydoğmuş məğlubiyyətə uğrayıb, Bağdada qaçır. Həmədan, İs fahan, Rey və qonşu nahiyələri zəbt edən Menqli xütbə o xudur və öz adına pul kəsdirir. Bağdada qaçmış Aydoğmuşu xəlifə ən-Nasir böyük təntənə ilə qarşılayır və tarixçinin yazdığ ına görə, onun paytaxta gəldiyi gün "Bağdad əhli üçün xatirədə qalan" gün hesab olunur 1 . Xəlifə Aydoğ-muşu fəxri geyim və sultan təbili (nağarası) ilə mü kafatlandırır 2 . Xəlifən in Aydoğmuşa hərbi yardım göstərə biləcəyindən qorxan Menqli hicri 609-cu ildə oğlu Məhəmmədi Bağdada göndərir ki, Xə lifəni bu fıkrindən daşındırsın. Xəlifə heç bir söz demədən Aydoğmuşu Həmədan üzərinə yürüşə göndərənə qədər Məhəmmədi Bağdadda saxlayır 3 . Hicri 609-cu il cumadi əs -sani ayında (29.10-26.11.1212) Xəlifə böyük ordu toplayıb silahlandırır, Aydoğmuşu isə Bağdaddan qoşun gözləyən İvait türkmənlərinin sərkərdəsi Süley man ibn Parçamın yanına göndərir. Mülkiyyətinin bir hissəsini əlindən almış xəlifədən narazı qalan Süley man isə Aydoğmuşun onun yanına qoşunsuz gəldiyini Menqliyə xəbər verir. Menqli o saat öz adamlanndan bir dəstə göndərib, Aydoğmuşu tutdurur, onlar da hicri 610 (23.05.-21.06.1213)-cu ildə Aydoğmuşu öldürüb, başını Menqliyə göndərirlər 4 . Menqli bu barədə Xəlifəyə xəbər göndərir, Xəlifə isə onun hərəkətlərindən narazı qaldığ ını b ild irir. Menqli Xəlifəyə sərt cavab yazır və İran İraqının işinə qarışmağa hüququ olmadığ ını ona bild irir. Menqli özünü müstəqil hakim kimi aparırdı, ondan "ağası və sahibi olan Azərbaycan hökmdarı Özbək də" qorxu rdu 5 . Özbəkin Menqliyə olan düşmənçilik münasibətindən istifadə edən Xəlifə onu məmlükə qarşı müharibəyə sövq edir və qoşunla yardım göstərəcəyinə söz verir. Ən-Nasir ismaililərin başçısı Cəlaləddin Həsənə müraciət edərək Menqlini məhv etməkdə Özbəkə yardım göstərməyi əmr edir. Bunun əvəzində Menqlinin hakimiyyəti altında olan nahiyələrin Özbək, Xəlifə və İs maililər arasında üç yerə bölüşdürəcəyinə söz verir. Menqliyə qarşı birgə çıxış etmək barəsində sazişə gəldikdən sonra Xəlifə öz məmlü kü əmir Mü zəffərəddin Sunqurun sərkərdəliy i altında ordu toplayır. Xəlifən in əmrilə İrb il və Şahrazur hakimi Müzəffərəddin Göy-Börinin qoşunu, eləcə də Mosul, Cəzirə və Hələbdən qoşun dəstələri yığ ılır. Bu qüvvələr birləşərək Həmədan üzərinə yürüş edir. Hicri 612-ci il cu mad i əvvəl ayında (28.08- 27.09.1215) Menqli məğlubiyyətə uğrayır, Qarac yaxınlığındakı dağlarda gizlənir, oradan dostunun - Savə şihnəsinin yanına gedir. O, Menqlini tə mtəraq la qarşılayır, sonra isə tərk-silah edir, qandallayıb Özbəkin məmlü kü Seyfəddin Oğlamışın hüzuruna göndərmək istəyir. Menqli xahiş edir ki, dostu özü onu öldürsün. Şihnə 1 İbn əl-Əsir, IX, səh.305. 2 Yenə orada, səh.307; İbn əl-İmad əl-Hənbali, IH/5, səh.42. 3 İbn əl-Əsir, IX, səh.306. 4 İbn əl-Əsir, IX, səh.307; Əbül-Fida, III, səh.115; İbn əl-Vardi, II, soh.189; Rəşidəddin, 1/2, səh.193; İbn Taqriberdi, VI, səh.208; İbn əl-İmad əl-Hənbali, III/5, səh.42. 5 İbn əl-Əsir, IX, səh.307, 309. Yüklə 3,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|