Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
_________Milli Kitabxana_________ 27 qatçı üçün maraq doğuran faktları təfərrüatı ilə qələmə almış, ol- muş hadisələri, gördüklərini, eşitdiklərini və yaşadığı dövrün sərt qanunlarının qadağaları baxımından qəlbində saxladığı məqamları heç bir əlavə etmədən ictimaiyyətə aşkarlamışdır [150-18]. Uzaqgörən babalarımız hələ o vaxtlar başa düşmüşlər ki, er- mənilər harada yerləşirlərsə, bir azdan sonra “bu yerin”, “bu abi- dənin”, bu kilsənin onların babasına mənsub olduğunu car çəkir- lər. Gözümüzün qabağında dünyaya indiki Ermənistanın və Qara- bağın guya onların ulu babalarının yurdu olduğunu əsassız olaraq bəyan edirlər. Qəbul olunmuş şərtlərə əməl edən ağsaqqallar kö- çürülüb-gətirilən erməniləri Araz çayından aralıda yerləşən XII- XIII əsrlərdə tikilmiş Xorvirab kilsəsi ətrafında yox, Araz çayın- dan 20-25 kilometr aralı olan Vedi rayonunun ən az məhsuldar, nisbətən su qıtlığı çəkən daşlı-qumlu bir dağ dibində – Dəvəli, Reyhanlı və İlandağın döşündəki Zincirli kəndlərində, Cəhən- nəmdərənin başında – Çanaxçı, Qaşqa, Keşişverən kəndlərində yerləşdirilmişdir. Qəmərli rayonunda Arazdan daha çox aralıda yerləşən 8 azərbaycanlı kəndində ermənilər məskunlaşdırılmışlar. Həmin dövrdə gətirilən ermənilərin bir hissəsi Dərələyəz zonasın- da azərbaycanlıların qış otlağı olmayan ərazilərində yerləşdiril- mişdir. Bu böyük ərazidə bir dənə də olsun dağ, dərə, təpə, bulaq və çay tapa bilməzsən ki, onun adı erməni adına uyğun olsun. İrə- van ətrafında olduğu kimi, Göyçə gölü ətrafı da gəlmə erməni əhalinin ən çox yerləşdirildiyi zonalardan olmuşdur. 1919-cu ilə kimi bu ərazidə 110-a qədər kənd olmuş, bir çoxu ermənilərin mənfur siyasətinin nəticəsi olaraq ölü kəndlərə çevrilmişdir. Göy- çə gölünün ətrafında yerləşdirilən ermənilər Qamışlı (Basarke- çər), Qırxbulaq, Tüskülü, Aşağı Zağalı, Gödəkbulaq, Alçalı, Ko- lanı qırılan, Alqırıq, Avdalağalı, Zolaxaç, Qaranlıq, Yuxarı Qa- ranlıq, Gözəldərə, Tab Güzəcik, Dəliqardaş, Yeni düz, Başkənd, Kəvər, Ördəkli və başqa kəndlərdə məskunlaşdırılmışdır. Azər- baycanlılar yaşayan 60-dan çox kəndin əhalisinin böyük hissəsi 1918-1919-cu illərdə ermənilər tərəfindən qırılmış, az da olsa sağ qalanlarının bir hissəsi daha erməni işğalı altında olan köhnə _________Milli Kitabxana_________ 28 yurdlara qayıtmamışlar. İrəvan xanlığının başqa ərazilərini hələ təfsilatı ilə qeyd etməsək də, təkcə Göyçə mahalı ərazisində Bığlı, Çamırlı, Aşağı Alçalı, Yanıq, Atdaşı, Qızıl Xaraba, Xartlıq, Ağzı- bir, Ağqala, Ocaqçı və digər kəndlərin azərbaycanlı əhalisini er- mənilər, demək olar, məhv etmişdilər [150- 21]. Soyqırıma məruz qalan azərbaycanlılar təkcə fiziki cəhətdən məhv edilməmiş, həmçinin əsrlərlə qoruyub-saxladığı maddi-mənəvi, dini dəyərlə- rini, ədəbi-bədii mühitini, adət-ənənəsini, çoxsaylı yaradıcı adam- larını, sazını-sözünü itirmişdir... 1918-ci ilin qanlı-qadalı günləri bir-birini əvəz edir, milli qırğınlar səngimir, ağır döyüşlər davam edir, Göyçə mahalının bütün ərazisi, o cümlədən Qanlı kəndi də təhlükədədir. Erməni birləşmələrinin bu kəndi sıradan çıxarmaq cəhdi ara vermir. Aləm bir-birinə qarışır”.[100] 1.1. Ədəbi mühitdə tanınan ünlü ziyalıların ictimai-siya- si, mədəni və ədəbi-bədii fəaliyyəti. XIX əsrin əvvəllərində Rusiyada maarifçiliyin inkişaf etməsi Qafqaz xalqlarının da elmə, maarifə, incəsənətə olan meylini ar- tırırdı. Tiflis mühitində təhsil alan, dünyəvi elmlərin mahiyyətini hərtərəfli dərk edən çoxsaylı Azərbaycan ziyalılarının böyük bir dəstəsi yetişməkdə idi. Yetişən bu ziyalılar Azərbaycan ədəbiy- yatşünaslığında “inkişaf yoluna aydınlıq gətirmək ədəbiyyatşü- naslığın bir elm kimi... dünya ədəbi prosesindən təcrid edilmiş halda deyil, bədii yaradıcılığın təbiətini açmaq, Azərbaycan cə- miyyətində insanların ideya-estetik tərbiyəsində onun rolunu meydana çıxarmaq, bədii təfəkkürün tarixi, müxtəlif bədii metod- larını tədqiq etmək sahəsində təcrübəni ümumiləşdirir, insanların sənət haqqında təsəvvürlərini... zənginləşdirir, estetik kateqoriya- lar və onlar haqqında biliyin tarixi təkamülünü əks etdirir” [17-a - 5]. Bu xüsusiyyət İrəvan ədəbi mühiti üçün də xarakterikdir. XIX əsrin iyirminci illərində məşhur fransız səyyahı və etno- qrafı İvan İvanoviç Şopen (1798, Fransa – 18.08.1870, Peterburq) Rusiyaya gəlmiş, Qafqaz canişinliyində işləmişdir. General _________Milli Kitabxana_________ 29 İ.F.Paskeviçin göstərişi ilə 1829-1832-ci illərdə Qafqazın, o cüm- lədən İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının tarixi və coğrafiyasının tədqiqi ilə məşğul olmağa maraq göstərmişdir. Əsərlərində Qaf- qaz xalqlarının, həmçinin azərbaycanlıların tarixi, dili və etnik tərkibi, folokloru, ədəbiyyatı, incəsənəti, iqtisadiyyatı və s. barədə geniş məlumatı olmuşdur. Lakin etiraf etdiyi həqiqətlərlə yanaşı, bəzən təhriflərə də yol vermiş, 1840-cı ildə rus dilində nəşr etdir- diyi “Koroğlu” dastanının bəzi epizodlarında [40-559] nöqsanları olmuşdur. İ.İ.Şopenin hesablamalarına görə XIX əsrin əvvəllərin- də təkcə İrəvan şəhərində 2400 azərbaycanlı ailə, 12 min nəfər azərbaycanlı yaşayırdı. Şəhər ruslar tərəfindən alınandan sonra əhalinin bir qisminin İrana köçməsinə baxmayaraq, yenə də azər- baycanlılar şəhər əhalisinin böyük əksəriyyətini təşkil edirdi. 1829-cu ilin məlumatına görə, təkcə İrəvan şəhərində əhalinin beşdə dördünü və ya 80 faizini azərbaycanlılar təşkil edirdi (azər- baycanlılar 1807 ailə, 2379 nəfər). Rus imperiyasında birinci dəfə keçirilən əhalinin siyahıya alınmasına görə 1897-ci ildə Qərbi Azərbaycanda – İrəvan quberniyasında 313178 nəfər azərbaycan- lı yaşamışdır. Vaxtilə əhalisi azərbaycanlılardan ibarət olan Qərbi Azərbaycan əyalətlərindən Zəngibasar, Vedibasar, Zəngəzur, Göyçə, Ağbaba, Dərəçiçək, Sisyan, Qafan, Qaraqoyunlu, Qırxbu- laq, Seyidli, Sərdarabad, Abaran, Gərnibasar və sair bölgələrdə bir nəfər belə azərbaycanlı qalmasa da, tarixin yaddaşında həmin vilayətlərdə anadan olmuş, orta təhsilini o yerdə almış, uşaqlığını və gəncliyini o diyarlarda keçirmiş, keçmiş İttifaqın və Avropa- nın bir sıra ölkələrində ali təhsil alan gənclərin böyük bir dəstəsi ümumazərbaycan mədəniyyətinin tərəqqisində unudulmaz xid- mətlər göstərmişlər. XX əsrdə Azərbaycanda yaşayan ermənilərin məktəb tarixini tədqiqata cəlb etdikləri halda, Ermənistan ərazi- sində yaşayan azərbaycanlıların məktəb təhsili tarixinin tədqiqi- nə, demək olar ki, tam biganəlik göstərilmişdir. Qərbi Azərbay- canda yaşayan azərbaycanlıların maarif və mədəniyyəti, o cümlə- dən məktəb tarixini ermənilərin tədqiq etməməsi səbəbi onunla izah olunur ki, onlar azərbaycanlıları ümumiyyətlə yad hesab et- Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|