Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

7 DUXA QOCA OĞLU DƏ LĠ DOMRUL BOYINI
BƏYAN EDƏR, XANIM HEY 
―Kitabai Dədə m Qorqud‖. Dre zden əlya zması, s. 154-170 
Məgər xan ım, Oğ zuda Du xa Qoca oğlı Də li Do mrul derlərd i bir ə r 
vardı. Bu quru çayınq ü zərində bir körpi yapdırmıĢdı. Keçəndən otuz üç akça
1
alurdi, keçməyənindən dögə-dögə qırk akça alurdu. Buna neçün belə edərdi? 
Anunq çun ki, məndən dəli, məndən güclü ər varmıd ır ki, çıqa mənimlə savaĢa 
deyirdi. Mənim ərlig im, bahadurlig im, cılasunligim, yigit lig im Ru ma , ġa ma
gedən çavlana deyirdi. Məgər bir gün körpisinin bir ya mac ında b ir bölkü oba
1
Akça-tarixi qaynaqlar üzrə türki, kımık, qaraim, qaraçay-balqar, qazax, qırğız və tatr
dillərində tərkibindən asılı olmayaraq, ―metal pul‖, ―pul‖, özbəkcə və azərbaycanca isə ― gümüĢ pul‖ 
çalarında iĢlənmiĢdir. Ancaq ―Koroğlu‖ dastanındakı ―axçasız-ppullsuz aĢığam, pulum yoxdur alam 
səni‖ (Koroğlu, Bakı, 1965. S. 37) sözləri dilimizdə ― akçanın‖ ―pul‖ sözü ilə yanaĢı ona sinonim kimi 
iĢləndiyini açıq-aydın göstərir. Hə də semantika baxımından ―akça‖ metalın dümağ, ağappaq 
olduğunu deyil onun yalnız ağımtıl, açıq rəngə çaldığını, yəni metaldan rəng xüsusiyyətlərinin bütöv, 
tam olmadığını bildirir. Belə xüsusiyyət isə təkcə gümüĢə yox, qalay qatılmıĢ misə və bürüncə də 
məxsusdur.
―Akça‖ nın bir termin kimi türk dillərində XI-XII yüzillərdən iĢləndiyi bəllidir. Yeni 
araĢdırmalar üstündə Yenisəy run əlifbası ilə ―akça‖ yazılmıĢ bürünc pulun da yayıldığın sübut edir. 
XIII yüzildən Tabzon imperiyasında aspar (akça), 1728-ci ilədnsə Osmanlı dövlətində bilavasitə akça 
adlana gümüĢ pul buraxılırdı. 

---

32 
qonmuĢ idi. Ol obada bir yaxĢı, xub y ıgıt sayru düĢmüĢ idi. Allah əmri ilə o y igit 
öldü. Kimi oğul deyü, kimi kartaĢ deyü ağladı. Ol yig it üzərinə möhkəm qara
Ģivən oldı. Nagahandan Dəli Do mru l çapar yetdi. Aydır: Mərə qavatlar, nə 
ağlarsız, mənim körpım yanıda bu qovğa nədir, n iyə Ģivə edərsiz, dedi. Ayıtdılar: 
xanım, bir yaxĢı y igidimiz ö ldi, anqa ağlarsız dedilər. Dəli Do mrul aydır: Mərə, 
yigidinqizi kim öldürdi? Ayıtdılar: Vallah, bəy yigit, allah təaladan buyruq od ı. 
Al qanatlu Əzaril ol yig ıdinq canın aldı. Dəli Do mrul aydır: Mərə, Əzarail 
dedügün qüz nə kiĢid ir kim adamınq canın alur? Ya qadir A llah birliginq, 
varlığ ınq haqıçün, Əzaril mənim gözü mü göstərgil. SavaĢayım, çəkiĢəyim, 
dirəĢəyim, ya xĢı yigind inq canın qurtaray ım. Bir də xi ya xĢ ı y igindq canun 
almaya dedi
1
. Qay ıtdı döndi Dəli Do mrul evinə gə ldi. Həq təalaya Do mru lunq 
sözi xoĢ gəlməd i. Bak, bak , mənə dəli qavat. Mənim birligim b ilin məz
biriligü mə Ģükr qılmaz. Mənim ulu dərgahıma gəzmənlik eyləyə dedi. Əzarailə 
buyruq elədiyi kimi, ya əzra il var, o dəxi dəli qavatın gözinə görüngil, bənzini 
saratığıl dedi;
Canın xırlatğıl alğıl dedi
2
. Dəli Do mrul qırq yig idnən yeyüb-içüb 
oturarkən nahagandan Əzaril çıqa gəldi. Əzarili nə çavuĢ, gördi, nə qapuçi Dəlu
1
Oğuz alpı Dəli Domrulun Ġzrailini tanımaması, ―Əzrail deyilən kiĢinin kimliyi‖ bilməməsi 
oğuzların həyatında islam dini ilə bağlı təssəvvür və anlayıĢların hələ geniĢ yayılmaması ilə bağlıdır. 
Boyun yazılıĢında bir anlaĢılmazlıq gözə çarpır: Dəli Domrul ―qadir allahı‖ tanıyır, ancaq onun 
buyuruğu ilə adamların ―canın alan‖ Əzaril haqqında heç bir Ģey eĢitməmiĢdir. Real həyatda da belə ola
bilməzdi. Görünür, Kitabın üzünü köçürənlər islam qanunuyğunluqlarına uyğun olaraq: ― qadir allah‖, 
―haqq-taala‖ obrazını mətnə salmağa özlərinə borc bilmiĢdilər. Buna baxmayaraq, Domru, əslində onu 
da yaxĢı tanımır, onunla da saymazyana davranır. ―Haqq taalaya Domrulun sözü çox gəlmədi...Mərə 
dəli qavat mənim birligim biməz, birlügümə Ģükr qılmaz‖ sözləri bunu aydın göst ərir. 
2
Dəli Domrulun canın ―xırladıb‖ almaq barədə vərilən amansız buyruq islam allahından 
daha çox, türkdilli xalqların qədim tarixindən olan tanrı anlayıĢına uyğun gəlir. Onların 
panteonunda 
tenqri-tanrı
dünyanı idarə edən baĢlıca qüvvə kimi sayılmıĢdır. Yazıl qaynaqlarda tnrı 
suçu olanlara(günah iĢləyənlərə) cəza verən, yaradan, insan taleyini yönəldib nizamlayan real güc, 
iradə və hakimiyyət sahibi kimi verilmiĢdir. ― Dədəm Qorqud‖ kitabında tanrının (haqq taalanın) 
Əzrail ilə danıĢıq aparması, dialoqu buna misaldır. Kitabın VII boyun da tanrını dörd baĢlıca epik 
səciyyəsi də bunu göst ərir:
1.
Urduğun unıtmayan ulu tanrı. 
2.
Basdığın bəlitməyən bəlli tanrı. 
3.
Götürdüyün yerə yetirən görklü tanrı. 
4.
Qaqdığın qəhr edən qəhhar tanrı. 
Adı ilk dəfə miladdan qabaq III yüzillikdə yazılı qaynaqlarda çəkilən tanmrı (Tenqri) 
Ģumerlərdəki Anu (An) kimi, baĢ allah sayılırdı. VII yüzilliyin alban tarixçisi onu T anqrixan, XII 
yüzilliyin Suriya tarxiçisi Qantanqrı (Xantanqrı) adlandırmıĢdır. Hər iki halda qn-xan ―ata‖, ―kaqan‖ 
(xaqan) deməkdir və nəticədə ―ata-allah‖ mənası alınır. ―Tanrı‖ sözünün göy sözü ilə sinonimi 
olması, bir çalar daĢıması haqqında yayılmıĢ fikir elmi baxımından tutarlı deyil. Orxon abidələrində 
adətən,