Azərbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

183 
 
dövlətlərin rəhbərlərinə başa salır ki, Stalin sizdən alıb apardığı əsirləri vəhşicəsinə 
güllələyir. Bu işə mane olmaq lazımdır... 
Bir  Ģikayət.  İkinci  dünya  müharibəsindən  sonra  Stalinin  əsirlərə  qarşı 
amansız  mövqeyi  və  qəddarlığı  az  keçməmiş  başqa  dövlətlərə  də  məlum  oldu. 
Həmin vaxtlar inglislər Stalinin bu qəddarlığından, əsirləri gecə güllələnməyindən 
bəhs  edən  «Dünya  alovlar  içində»  adlı  film  çəkmişdilər.  Həmin  film  1948-ci  ildə 
Türkiyədə  də  göstərilmiş  və  xalqın  böyük  qəzəbinə  səbəb  olmuşdu.  Filmdə  Azəri 
türklərinin  də  necə  qəddarlıqla  qətlə  yetirilməyi  göstərilirdi.  Film  cəmisi  bir  dəfə 
göstəriləndən sonra yığışdırıldı. 
Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə  azərbaycanlı  əsirləri  xilas  və  onların  geri 
dönməməsini təmin etmək Azərbaycan Demokrat Birliyi adlı bir cəmiyyət qurmağı 
lazım  bildi.  Tezlikə  cəmiyyət  fəaliyyətə  başladı.  Elə  həmin  vaxtlar  Məhəmməd 
Əmin  Rəsulzadə  azərbaycanlı  əsirlərə  müraciət  qəbul  etdi.  Həmin  müraciəti 
Azərbaycan Demokratik Cəmiyyəti azərbaycanlı əsirlər arasında yaydı. 
Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadənin  Azərbaycan  Demokratik  Cəmiyyəti 
adından azərbaycanlı əsirlərə müraciəti: 
«Əziz  mücahidlər!  6  ildir  davam  edən  ikinci  cahan  hərbi  artıq  sona  yetdi: 
hərb  almanların  məğlubiyyəti,  qərb  müttəfiqlərinin  zəfəri  ilə  nəticələndi.  Bizim 
mücadiləmiz  isə  davam  edəcək,  çünki  müqəddəs  vətənimizi  işğal  altında  tutan 
sovet komunist rejimi müttəfiqləri yanında yer almaq imkanına sahib oldu. 
Yurddaşlar! Müqəddəs Vətənimizin bolşeviklər tərəfindən istilasından 21 il 
sonra  ələ  keçən  bir  fürsəti  işin  başlanğıcında  bəzi  səbəbləri  zühur  edən  xətalara 
rəğmən  yaxşı  qarşıladınız  və  əldə  silah  əbədi  düşmənə  qarşı  yaman  döyüşlər 
verdiniz.  Vətən  övladlarından  şəhidlərimiz  oldu,  yerləri  behişt  olsun,  hamısını 
hörmətlə yad edirik. 
Hərb qəhrəmanı gənclər? 
Siz  tələsməyin,  araqızışdıranların  təbliğatlarına  inanıb  geri  dönmək  kimi 
tələsiklik qəbul etməyin. 
Vətəndaşlar, məlumunuz olsun ki, sizlər ostministirlikdə işlədiniz, legionlar 
qurdunuz, cəbhələrdə silahlı cəng yapdınız, milli təşkilat yaratdınız, qəzet və jurnal 
buraxdınız, xalqımız üçün şərəfli xidmətlər göstərdiniz, qəhrəmanlıqlar yaratdınız, 
dəvətə  inanmayın,  çünki  hamınız  onlara  görə  vətən  xaini  və  hərb  günahkarı 
sayılacaqsınız,  bunun  cəzasını  hamınız  bilin.  Vətən  həsrətinə  köks  gərin. 
Olduğunuz  ölkələrdən  ayrılmayın,  milli  təşkilatlarımız  ətrafında  birləşin,  bundan 
aldığınız  güclə  də  mücadilənizi  davam  etdirin.  Eski  nəsl  bu  davanı  26  ildir  belə 
yürüdür.  Ana  vətən  Türkiyə  də  sizin  arxanızdadır.  Hər  zamankı  kimi  ayıq  olun. 
Özünüzə  müvəqqəti  yaşayacağınız  bir  ölkə  seçin.  Biz  sizin  Türkiyəyə  hicrət 
etmənizə  kömək edərik, fəqət Amerikayada gedə bilərsiniz, orası da elə lap  yaxşı 
ictima sistemi olan məmləkətdir. 

---

184 
 
Yurddaşlar, yurdumuza dönənə qədər yaşayacağınız ölkələrdə sizə bəxtiyar 
olmanızı  dilər.  Bu  vəsiqə  ilə  qısa  adı  ―ADB‖  olan  Azərbaycan  Demokrat  Birliyi 
ətrafında birləşməyə çağırırıq. 
Azərbaycan Demokrat Birliyi. 
―Münhen.1946-cı il‖ 
Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadənin  azərbaycanlı  əsirləri  qurtarmaqla  bağlı 
apardığı  işlər  öz  bəhrəsini  verirdi.  Əsirlərin  müəyyən  hissəsi  geri  dönməyə 
tələsmirdi. 
Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin başçılığı ilə Türkiyə-Azərbaycan cəmiyyəti 
də yarandı. Bu cəmiyyət azərbaycanlıların Türkiyəyə getməyini təmin edirdi. 
O  zaman  Misir  kralı  Fərrux  Almaniyaya  gəlmişdi.  Məhəmməd  Əmin 
Rəsulzadə onunla əlaqə yaradıb azərbaycanlılara yardımını xahiş etdi. Kral Fərrux 
600-ə yaxın azərbaycanlını özü ilə Misirə apardı. 
Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə  belə  vasitələrlə  azərbaycanlıları  təhlükədən 
qurtardı. 
Nəhayət,  təhlükənin  tam  sovuşmağı  təmin  edildi.  1948-ci  ildə  Amerika 
hökuməti  ilə  Stalin  arasında  sərinlik  yarandı.  Elə  həmin  vaxtlar  Ruzveltin  həyat 
yoldaşı  Amerika  senatına  müraciət  edib  əsirlərin  zorla  sovet  hökumətinə 
göndərilməməsini tələb etdi. 
Bir  əlavə.  Vəziyyətin  gərginliyinə,  imkanın  məhdudluğuna  baxmayaraq  o 
əsas  işini  unutmurdu.  O,  iyirmi  altı  il  idi  ki,  Azərbaycan  davası  adlanan  siyasi 
mübarizəni davam etdiridi. Belə çətin şəraitdə apardığı  mübarizəyə sadiqliyini bir 
daha sübut etdi. 1947-ci ildə Münhendə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 33 səhifəlik 
«Azərbaycan  tarixindən»  kitabını  nəşr  etdirdi.  Kitabın  çapı  ilə  bağlı  bütün 
əziyyətləri  Azərbaycan  Demokrat  Birliyinin  üzvləri  -  Əhməd  Yaşad,  Məhəmməd 
Kəngərli,  Heydər  Atak  çəkdilər.  Amerikalılar  kitabın  çapına  mane  olurdular.  Ona 
görə də Əhməd Yaşadın  fəallığı  ilə  kitab  Hannover  şəhərində çap olundu.  Amma 
kitabda Münhendə nəşr edildiyi göstərildi. Azərbaycan Demokrat Birliyinin üzvləri 
kitabı bütün Avropadakı azərbaycanlılara yaydılar. 
Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə  bu  kitabında  da  xalqının  şanlı  tarixindən  söz 
açmaqla  yanaşı,  doğma  yurdunun  bolşeviklər  tərəfindən  işğal  olunduğunu  qeyd 
etdi. 
Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə 1947-ci ilin sonlarında Türkiyəyə-Ankaraya 
qayıtmağa  icazə  verildi.  Bu  razılığın  da  alınmasında  dostu  Həmdullah  Sübhi 
Tanrıövərin  böyük  rolu  oldu.  Həmdullah  bəy  o  zaman  Türkiyə  hökumətində 
hörmətli şəxslərdən sayılırdı. 
Türkiyəyə  gəldiyi  ilk  vaxtlar  əmisi  oğlu  Məhəmməd  Əlinin  qaldığı 
mənzildə  yaşayırdı. Məhəmməd Əmin tək deyildi. Polşada evlənib həyat qurduğu 
Leyla xanım (əsil adı Vandadır) da onunla birlikdə Ankaraya gəlmişdi. Məhəmməd 
Əlinin  mənzili  çox  darısqal  idi.  İki  balaca  otaqda  dörd  adam  yaşayırdı.  Amma 
dözürdülər.  Həyatda  azmı  çətinlik  çəkmişdilər?  Hansı  xoş  gün  görmüşdülər  ki? 

---