Biz öz məqsədlərinə nail olmaq üçün heç bir vasitədən çəkinməyən

BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ

364

“Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında”

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı

Azərbaycan Respublikası müstəqillik qazandıqdan sonra xalqımızın ta-

rixi keçmişinin obyektiv mənzərəsini yaratmaq imkanı əldə edilmişdir. 

Uzun illər gizli saxlanılan, üzərinə qadağa qoyulmuş həqiqətlər açılır, təh-

rif edilmiş hadisələr özünün əsl qiymətini alır. Azərbaycan xalqına qarşı 

dəfələrlə törədilmiş və uzun illərdən bəri öz siyasi-hüquqi qiymətini alma-

mış soyqırımı da tarixin açılmamış səhifələrindən biridir. 1813-cü və 1828-

ci illərdə imzalanan Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri Azərbaycan 

xalqının parçalanmasının, tarixi torpaqlarımızın bölünməsinin əsasını 

qoydu. Azərbaycan xalqının bu milli faciəsinin davamı kimi onun torpaq-

larının zəbti başlandı. Qısa bir müddətdə bu siyasət gerçəkləşdirilərək er-

mənilərin kütləvi surətdə Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi həyata ke-

çirildi. Soyqırımı Azərbaycan torpaqlarının işğalının ayrılmaz bir hissəsinə 

çevrildi. İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ xanlıqlarının ərazilərində məskun-

laşdırılan ermənilər orada yaşayan azərbaycanlılarla müqayisədə azlıq təş-

kil etmələrinə baxmayaraq öz havadarlarının himayəsi altında «Erməni 

vilayəti» adlandırılan inzibati bölgünün yaradılmasına nail oldular. Belə 

süni ərazi bölgüsü ilə, əslində, azərbaycanlıların öz torpaqlarından qovul-

ması və məhv edilməsi siyasətinin bünövrəsi qoyuldu. «Böyük Ermənis-

tan» ideyaları təbliğ olunmağa başlandı. Bu uydurma dövlətin Azərbaycan 

torpaqlarında yaradılmasına «bəraət qazandırmaq məqsədilə» erməni 

xalqının tarixinin saxtalaşdırılmasına yönəlmiş geniş miqyaslı proqram-

lar reallaşdırıldı. Azərbaycanın və ümumən Qafqazın tarixinin təhrif olun-

ması həmin proqramların mühüm tərkib hissəsini təşkil edirdi. «Böyük 

Ermənistan» yaratmaq xülyasından ruhlanan erməni qəsbkarları 1905-

1907-ci illərdə azərbaycanlılara qarşı açıq şəkildə geniş miqyaslı qanlı aksi-

yalar həyata keçirdilər. Ermənilərin Bakıdan başlanan vəhşilikləri Azərbay-

canı və indiki Ermənistan ərazisindəki Azərbaycan kəndlərini əhatə etdi. 

Yüzlərlə yaşayış məntəqəsi dağıdılıb yerlə yeksan edildi, minlərlə azərbay-

canlı vəhşicəsinə qətlə yetirildi. Bu hadisələrin təşkilatçıları məsələnin 

mahiyyətinin açılmasına, ona düzgün hüquqi-siyasi qiymət verilməsinə 

maneçilik törədərək azərbaycanlıların mənfi obrazını yaratmış, özlərinin 

avantürist torpaq iddialarını pərdələmişlər. Birinci Dünya müharibəsi, Ru-

siyada baş vermiş 1917-ci il fevral və oktyabr çevrilişlərindən məharətlə is-

---

365

FƏSİL VI. MƏHKƏMƏ-İSTİNTAQ SƏNƏDLƏRİ

tifadə edən ermənilər öz iddialarını bolşevik bayrağı altında reallaşdırma-

ğa nail oldular. 1918-ci ilin mart ayından etibarən əks-inqilabçı ünsürlərlə 

mübarizə şüarı altında Bakı Kommunası tərəfindən ümumən Bakı quber-

niyasını azərbaycanlılardan təmizləmək məqsədi güdən mənfur plan hə-

yata keçirilməyə başlandı. Həmin günlərdə ermənilərin törətdikləri ci-

nayətlər Azərbaycan xalqının yaddaşına əbədi həkk olunmuşdur. Minlərlə 

dinc azərbaycanlı əhali yalnız milli mənsubiyyətinə görə məhv edilmişdir. 

Ermənilər evlərə od vurmuş, insanları diri-diri yandırmışlar. Milli memar-

lıq incilərini, məktəbləri, xəstəxanaları, məscid və digər abidələri dağıtmış, 

Bakının böyük bir hissəsini xarabalığa çevirmişlər. Azərbaycanlıların 

soyqırımı Bakı, Şamaxı, Quba qəzalarında, Qarabağda, Zəngəzurda, Naxçı-

vanda, Lənkəranda və Azərbaycanın başqa bölgələrində xüsusi qəddarlıqla 

həyata keçirilmişdir. Bu ərazilərdə dinc əhali kütləvi surətdə qətlə yetiril-

miş, kəndlər yandırılmış, milli mədəniyyət abidələri dağıdılıb məhv edil-

mişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandıqdan sonra 1918-ci ilin mart 

hadisələrinə xüsusi diqqət yetirmişdir. Nazirlər Şurası 1918-ci il iyulun 15-

də bu faciənin tədqiqi məqsədilə Fövqəladə Dindirmə Komissiyasının yara-

dılması haqqında qərar qəbul etdi. Komissiya mart soyqırımını, ilkin mər-

hələdə Şamaxıdakı vəhşilikləri, İrəvan quberniyası ərazisində ermənilərin 

törətdikləri ağır cinayətləri araşdırdı. Dünya ictimaiyyətinə bu həqiqətləri 

çatdırmaq üçün Xarici İşlər Nazirliyi nəzdində xüsusi qurum yaradıldı. 

1919 və 1920-ci ilin mart ayının 31-i iki dəfə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 

tərəfindən ümummilli matəm günü kimi qeyd edilmişdir. Əslində bu, azər-

baycanlılara qarşı yürüdülən soyqırımı və bir əsrdən artıq davam edən tor-

paqlarımızın işğalı proseslərinə tarixdə ilk dəfə siyasi qiymət vermək cəh-

di idi. Lakin, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu bu işin başa 

çatmasına imkan vermədi. Zaqafqaziyanın sovetləşməsindən öz çirkin 

məqsədləri üçün istifadə edən ermənilər 1920-ci ildə Zəngəzuru və Azər-

baycanın bir sıra digər torpaqlarını Ermənistan SSR-in ərazisi elan etdilər. 

Sonrakı dövrdə bu ərazilərdəki azərbaycanlıların deportasiya edilməsi si-

yasətini daha da genişləndirmək məqsədilə yeni vasitələrə əl atdılar. Bu-

nun üçün onlar SSRİ Nazirlər Sovetinin 23 dekabr 1947-ci il «Ermənistan 

SSR-dən kolxozçuların və başqa azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR-in 

Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında» xüsusi qərarına və 1948-1953-cü 

illərdə azərbaycanlıların öz tarixi torpaqlarından kütləvi surətdə deportasi-

yasına dövlət səviyyəsində nail oldular. Erməni millətçiləri öz havadarları-

---

BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ

366

nın köməyi ilə 50-ci illərdən etibarən Azərbaycan xalqına qarşı kəskin 

mənəvi təcavüz kompaniyasına başladılar. Keçmiş sovet məkanında 

müntəzəm şəkildə yayılan kitab, jurnal və qəzetlərdə milli mədəniyyətimi-

zin, klassik irsimizin, memarlıq abidələrimizin ən nəfis nümunələrinin er-

məni xalqına mənsub olduğunu sübut etməyə çalışırdılar. Eyni zamanda 

onlar tərəfindən bütün dünyada azərbaycanlıların mənfi obrazını forma-

laşdırmaq cəhdləri də güclənirdi. «Yazıq, məzlum erməni xalq»ının surəti-

ni yaradaraq əsrin əvvəlində regionda baş verən hadisələr şüurlu surətdə 

təhrif olunur, azərbaycanlılara qarşı soyqırımı törədənlər soyqırımı qur-

banları kimi qələmə verilirdi. Əsrin əvvəlində əksər əhalisi azərbaycanlı 

olan İrəvan şəhərindən və Ermənistan SSR-in digər bölgələrindən soydaş-

larımız təqiblərə məruz qalaraq kütləvi surətdə qovulur. Azərbaycanlıların 

hüquqları ermənilər tərəfindən kobudcasına pozulur, ana dilində təhsil al-

masına əngəllər törədilir, onlara qarşı repressiyalar həyata keçirilir. Azər-

baycan kəndlərinin tarixi adları dəyişdirilir, toponimika tarixində misli 

görünməyən qədim toponimlərin müasir adlarla əvəzolunma prosesi baş 

verir. Saxtalaşdırılmış erməni tarixi gənc ermənilərin şovinist ruhunda bö-

yüməsinə zəmin yaratmaq üçün dövlət siyasəti səviyyəsinə qaldırılır. Bö-

yük humanist ideallara xidmət edən Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyə-

ti ruhunda tərbiyə olunmuş yeni nəslimiz ekstremist erməni 

ideologiyasının təqiblərinə məruz qalır. Azərbaycan xalqının mənəviyyatı-

na, milli qüruruna və mənliyinə yönəlmiş böhtanlar siyasi və hərbi təca-

vüz üçün ideoloji zəmin yaradırdı. Xalqımıza qarşı aparılan soyqırımı si-

yasəti özünün siyasi-hüquqi qiymətini tapmadığı üçün tarixi faktlar sovet 

mətbuatında ermənilər tərəfindən təhrif olunur və ictimai fikir çaşdırılır-

dı. Ermənilərin Sovet rejimindən bəhrələnərək həyata keçirdikləri və 80-cı 

illərin ortalarında daha da güclənən antiazərbaycan təbliğatına Azərbay-

can Respublikasının rəhbərliyi vaxtında lazımi qiymət vermədi. 1988-ci il-

dən ortaya atılan qondarma Dağlıq Qarabağ konfliktinin ilkin mərhələsin-

də yüz minlərlə azərbaycanlının öz tarixi torpaqlarından qovulmasına da 

respublikada düzgün siyasi qiymət verilmədi. Azərbaycanın Dağlıq Qara-

bağ Muxtar vilayətinin Ermənistan SSR-in tərkibinə daxil edilməsi haqqın-

da ermənilərin qeyri-konstitusion qərarını və Moskvanın əslində bu vi-

layəti Xüsusi İdarəetmə Komitəsi vasitəsilə Azərbaycanın tabeliyindən 

çıxarmasını xalqımız ciddi narazılıqla qarşıladı və mühüm siyasi aksiyala-

ra əl atmaq məcburiyyəti qarşısında qaldı. Respublikada keçirilən mi-

---