Biz öz məqsədlərinə nail olmaq üçün heç bir vasitədən çəkinməyən

BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ

352

Elə həmin gün bir qrup silahlı erməni Tatarskaya küçəsində yaşayan 

Nəsir Kərbəlayı Kazım oğlunun mənzilinə gəlmiş və onun əmisi Həbibul-

la Molla Hacı Baba oğlunu və əmisi oğlu Hacı Baba Həbibulla oğlunu öl-

dürərək, 2000 rubl nağd pulunu və 7662 rubl dəyərində müxtəlif qiymətli 

əşyalarını götürmüşlər. Nəsir özü qaçıb xilas ola bilmişdir. O, cinayətkarla-

rın arasında Tatarskaya və Karantinnaya küçələrinin tinindəki baqqal dü-

kanının sahibi Yequşu, Samvelin oğlunu görmüşdür (s. I, v.125).

Martın 20-də bir dəstə silahlı erməni əsgərləri Serkovnaya küçəsində 

yaşayan Məşədi Məmməd Sadıq Talıbovu ailəsi ilə birlikdə əsir apararkən, 

onun kirayənişini, andlı iclasçı Varşamyanın qardaşı Levon Varşamyan 

Talıbovun 5.000.000 rubl dəyərində olan bütün qiymətli əşyaları qarət et-

mişdir; təkcə 30 funta yaxın qızıl oğurlanmışdır (s. I, v.162).

Martın 20-də Çadrovaya küçəsində yaşayan İsmayıl bəy Şeyda bəy oğlu-

nun mənzilinə 20-25 nəfər erməni əsgəri gəlmiş, mənzildə axtarış aparmış və 

İsmayıl bəyin 5200 rubl pulunu götürmüşlər. Sonra onlar İsmayıl bəyi, onun 

qardaşı Qasım bəyi, əmisi Xalıq bəy Məmmədbəyovu və sonuncunun oğlu 

İlyas bəyi küçəyə çıxarmışlar; burada onlar dərhal 70 nəfərə yaxın erməni 

tərəfindən əhatəyə alınmışlar. Bu kütlədən bir çoxları İsmayıl bəyə və onun 

yaxınlarına atəş açmağa başlamış və üç güllə ilə Qasım bəyi, bir güllə ilə Xa-

lıq bəyi və üç güllə ilə İlyas bəyi öldürmüşlər. Çiynindən güllə yarası almış 

İsmayıl bəy qaça bilmişdir. İsmayıl bəy ona güllə atanlardan I kişi gimnazi-

yasının tələbəsi Paronyanı tanımışdır (s. I, v.164).

Tüfənglərlə silahlanmış bir neçə erməni Nijnyaya-Priyutskaya küçə-

sində yaşayan Əliyoldaş Əliyevin evinə soxulmuş, onun özünü və dörd 

qardaşını qətlə yetirmiş və onların bütün əmlakını qarət etmişlər. Bu 

zaman onlar Əliyevin kirayənişini Yankel Samuiloviç Slavinskinin də 

əşyalarını götürmüşlər. Sonradan Slavinski qarətçilərdən birini küçədə 

tanımışdır və o, həbs edilmişdir; aydın olmuşdur ki, bu, Xaçatur Martiro-

sovdur. (s. II, v. 45).

Həmin vaxt Məşədi Məmməd Sadıq Həsənovun da əşyaları silahlı er-

mənilər tərəfindən qarət edilmişdir; cinayətkarların başında Sergey Meli-

kov dururdu (s. II, v.176).

Mart hadisələri zamanı erməni əsgərləri tərəfindən Əli Övsəd Davudzadə-

nin “Qrand Otel” mehmanxanasının birinci mərtəbəsində yerləşən baqqal dü-

kanı qarət edilmişdir; sonradan Stepan Lalayev Əli Övsətin kürəkəni İmamver-

di Zeynalova demişdir ki, dükan onun əmri ilə qarət olunmuşdur (s. I v. 112, 113).

---

353

FƏSİL VI. MƏHKƏMƏ-İSTİNTAQ SƏNƏDLƏRİ

Mart qırğınlarının ikinci günü Qalada, kilsənin yanında yaşayan İşxan 

Qarabəyov qaynı Nikolayla birlikdə öz evinin damından qarşıdakı evdə 

yaşayan Əbdül Cabbar Babayevin mənzilinin pəncərələrini atəşə tutmuş-

dur. Əbdül Cabbarın qardaşı Əbdül Qafar kabinetə daxil olaraq telefonla 

danışmağa başlayarkən Qarabəyov və onun qaynı bir neçə atəş açmış və 

onu yerindəcə öldürmüşlər (s.I, v.3).

Əbdül Cabbar Babayevin sözlərinə görə onun yaxın tanışı Pyotr Moise-

yeviç Zorabov həkim Tiqran Ter-Zaxaryanın denşikinin guya digər ermə-

nilərlə birlikdə Cavad bəy Aşurbəyovun və doktor Kərim bəy Sultanovun 

öldürülməsində və cəsədlərin “Dağıstan” mehmanxanasının yanan bina-

sının içinə atılmasında özünün iştirakı barədə necə danışdığını eşitmiş-

dir. (s.I, v.4).

Yuxarıda şərh edilənləri nəzərdən keçirərək və:

 I. Yuxarıda təsvir edilən cinayətlərin törədilməsində: 1. Əli Övsəd Davu-

dzadənin, İmamverdi Zeynalovun və Ağa Hüseyn Tağıyevin ifadələri üzrə 

Stepan Lalyevin; 2. Abbas Eyvazovun ifadəsi üzrə Artyom Nikolayeviç Ter-A-

kopovun və Fridun Antonovun; 3. həmin Eyvazovun, polkovnik Mansur 

şahzadə Qacarın və Ağa Hüseyn Tağıyevin ifadələri üzrə Jorj Melikovun; 4. 

Əbdül Cabbar Babayevin ifadəsi üzrə İşxan Qarabəyovun, onun qaynı Niko-

layın və Tiqran Ter-Zaxaryanın denşikinin; 5.Mirzə Əhməd Hüseynzadənin 

ifadəsi üzrə Asatur Vaçyansın; 6. Ağa Hüseyn Tağıyevin ifadəsi üzrə Tatevos 

Əmirovun; 7. Məşədi Əhməd Rəhim oğlunun, Ağa Hüseyn Hacı Səlim oğlu 

Nəcəfovun və Nəsir Kərbəlayı Əzim oğlunun ifadələri üzrə baqqal Yexuş 

Samveloviçin; 8. həmin Məşədi Əhməd Rəhim oğlunun ifadəsi üzrə dərzi 

Hayk Yeramış oğlunun; 9. Məşədi Hüseyn Səfərəliyevin və Mir Qasım Seyid 

İsmayıl oğlunun ifadələri üzrə çəkməçi İsaak Baqdasarovun; 10. Əsxəddin 

Hacı oğlu Mustafayevin ifadəsi üzrə zabit Sergeyevin; 11. Teymur Səlimo-

vun ifadəsi üzrə Aleksandr Ter-Qazarovun, Levon Ter-Qazarovun və onların 

adı hələ də müəyyən edilməmiş üçüncü qardaşının; 12. Ağa Əli İsmayılovun 

ifadəsi üzrə bərbər Arşak Avetisovun; 13. Yaxşı Xanım Hacı Əli Mərdan qızı 

Manafovanın ifadəsi üzrə soyadı hələ də müəyyən edilməmiş Aleksandrın; 

14. Məmməd Tağı Kərimovun ifadəsi üzrə Levon Arutyunoviç Qaraxanya-

nın; 15. Məşədi Məmməd Sadıq Həsənovun ifadəsi üzrə Sergey Melikovun; 

16. Məşədi Məmməd Sadıq Talıbovun ifadəsi üzrə Levon Varşamyanın; 17. 

İsmayıl bəy Şeyda bəy oğlunun ifadəsi üzrə I oğlanlar gimnaziyasının tələ-

bəsi Paronyanın; 18. Ağa Hüseyn Tağıyevin ifadəsi üzrə Ambarsum Meliko-

---

BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ

354

vun, praporşik Dovlatovun və Xristofor Dildarovun; 19. Mir Əbdül Əziz Seyi-

dovun ifadəsi üzrə tələbə Popovyanın; 20. Yankel Samuiloviç Slavinskinin 

ifadəsi üzrə Xaçatur Martirosovun; 21. Məşədi Hüseyn Səfərəliyevin ifadəsi 

üzrə praporşik Avakyanın; 22. Kazım Ələsgər oğlu Axundovun ifadəsi üzrə 

Yeqiş Paxlavuninin və Levon Saatsazbəyovun ifşa olunduğunu; 

II. Yuxarıda təsvir olunan cinayətlərin törədildiyi mart qırğınlarının 

müsəlman əhalisini dəfələrlə silahlı çıxışa sövq etməyə cəhd göstərərək, 

nəticədə onun əvvəlcə Bakıda, daha sonra ucqarlarda fiziki olaraq məhv 

edilməsinə, bütün əmlakının mənimsənilməsinə və onun bütün rifahı-

nın və siyasi üstünlüyünün təbii surətdə ermənilərin əlinə keçməsinə 

nail olmaq məqsədi ilə “Daşkansütun” partiyası və Erməni Milli Şurası 

tərəfindən hələ 1917-ci ildən başlayaraq hazırlandığını; 

III. 1918-ci ilin mart ayının 17-dən sonra cərəyan edən hadisələrin 

göstərdiyi kimi, müsəlmanların qətlə yetirilməsinin və müsəlmanların 

evlərinin darmadağın edilməsinin şəhərin bütün hissələrində, planauy-

ğun şəkildə, əvvəlcədən müəyyən edilmiş sistem üzrə, yaxşı təşkil edilmiş 

hərbi hissələr tərəfindən, həm də onların rəhbərliyi altında və Bakı şəhə-

rinin erməni əhalisi tərəfindən həyata keçirildiyini; 

IV. Buna görə də, yuxarıda təsvir olunmuş cinayətlərdən birinin və ya 

bir neçəsinin törədilməsində ifşa olunanların hamısının quldur dəstə-

sinin üzvləri kimi, həm də digər cinayətlərə görə cinayət məsuliyyətinə 

cəlb edildiyini nəzərə alaraq,

Hesab edirəm ki, Cəza haqqında Qanun Məcəlləsinin 13, 129, 927, 1452, 

1453, 1607, 1633 və 1636-cı maddələri ilə nəzərdə tutulmuş cinayət əməllərinə 

görə yuxarıda adı çəkilən şəxslərin haqqında cinayət işi açılsın.

Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının üzvü А.Kluge (imza)

AR Pİİ SSA, f. 277, s. 2, iş 27, v. 16-24.

---