Biz öz məqsədlərinə nail olmaq üçün heç bir vasitədən çəkinməyən

349

FƏSİL VI. MƏHKƏMƏ-İSTİNTAQ SƏNƏDLƏRİ

yandırılmış və qarət edilmişdir. Ümumilikdə, Bakı şəhərinin müsəlman 

əhalisinə köhnə qiymətlə 400.000.000 rubldan az olmayaraq, ziyan vurul-

muşdur (s.II, v.3).

Mart ayının 19-da öz silahlarını bolşeviklərə təhvil verməyə razılıq ver-

miş müsəlmanlarla bolşeviklər arasında sülh bağlanmasına baxmayaraq, 

ermənilər müsəlmanları öldürməkdə və qarət etməkdə davam edirdilər, 

həm də nəinki martın 22-nə, müsəlmanlarla onların aralarında barışığın 

elan edildiyi günə qədər, hətta sonrakı vaxtlarda da. Müsəlmanların çox-

saylı qarət olunması, qətlə yetirilməsi və yoxa çıxması halları Bakı şəhəri 

Azərbaycan-Türk qoşunları tərəfindən alınanadək baş vermişdir (s.II, v.51).

Müsəlmanların qardaş qırğınına son qoymaq cəhdlərinə erməni əsgər-

lərinin necə münasibət göstərdiyinə aşağıdakı fakt sübut ola bilər: Mar-

tın 20-də, çərşənbə axşamı, Molla Cavad Axund, Molla Hacı Mir Mövsüm, 

Hacı Hüseyn Tağıyev, doktor Atabekyan və İcraiyyə Komitəsinin üzvü 

Denejkindən ibarət olan nümayəndə heyəti Qaladan avtomobillə şəhə-

rin yuxarı hissəsinə göndərilmişdir. Zavedenskaya küçəsində altı erməni 

əsgəri nümayəndə heyətini saxlanılmış və heyətin hara getdiyini soruş-

muşdur. Nümayəndə heyətinin şəhərin müsəlmanlar tərəfindən tutul-

muş hissəsinə keçərək, müsəlmanlarla ermənilər arasında sülh bağlandı-

ğı üçün, onlara hərbi əməliyyatları dayandırılmaq təklifi etmək istədiyini 

eşidəndə erməni əsgərləri bildirmişlər ki, onlar nümayəndə heyətini bu-

raxmayacaqlar, çünki heç bir barışığı tanımırlar. Nümayəndə heyətinin 

üzvləri müsəlmanların Zavedenskaya küçəsinin axırındakı səngərlərinə 

tərəf yönəldikdə, erməni əsgərləri onların arxasınca atəş açmağa başla-

mış və səngərlərə qədər qaçaraq, orada gizlənməyə macal tapmış Molla 

Cavad Axund istisna olmaqla, nümayəndə heyətinin üzvlərinin hamısını 

qətlə yetirmişlər (s.II, v.4). 

Bütün yuxarıda göstərilənlər istər şahid ifadələri, istərsə də işə əlavə edil-

miş baxış, ekspertiza protokolları və çoxlu sayda yandırılmış evlərin və həd-

siz dərəcədə eybəcər hala salınmış cəsədlərin fotoşəkilləri ilə təsdiq edilir.

Şəhərin müsəlmanlar yaşayan hissələrini talan etmiş erməni əsgərləri-

nin başında tüfənglərlə və mauzerlərlə silahlanmış mühəndis Artyom Ter-A-

kopovun, Fridun Akopovun, Jorj Melikovun, Asatur Vaçyansın, andlı iclasçı 

Arutçevin, Yeqiş Paxlavuninin, Levon Saatsazbəyovun, tələbə Popovyanın, 

Ambarsum Melikovun, Stepan Lalayevin, praporşik Dovlatovun və Xristofor 

Dildarovun durduğu sübut edilmişdir (s.I, v.1,5,6; s. II v. 2, 23, 24, 50).

---

BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ

350

Mart hadisələri zamanı ermənilərin həyasızlığı o həddə çatmışdır ki, 

onlar hətta tanışları olan müsəlmanların da evlərinə soxulur, onların əm-

laklarını qarət edir və hər yerdə, sərasər hamını qətlə yetirirdilər.

Məsələn, martın 20-də Stepan Lalayev erməni əsgərlərinin böyük dəstəsi 

ilə Varantsovskaya küçəsində yaşayan doktor Bəy Bala Bəy Sultanovun mən-

zilinə soxulmuş, sonuncunu öz revolveri ilə güllələyərək yerindəcə öldürmüş-

dür. Sultanovun mənzilinin həyətinə enən Lalayev oradakı müsəlman bağba-

nı, onun arvadını və ikiyaşlı oğlunu şəxsən güllələmişdir. (s.I, v.62, 68).

Suraxanskaya küçəsində yaşayan Məşədi Əhməd Rəhim oğlunun mən-

zilinə 30 nəfərə yaxın silahlı erməni əsgəri girmiş və 34.840 rubl dəyərin-

də qızıl, gümüş və digər müxtəlif qadın əşyalarını götürmüşdür; Məşədi 

Əhməd cinayətkarların arasında qonşuları dərzi Hayk Yaramış oğlunu və 

baqqal Yexuş Samvel oğlunu tanımışdır (s. I, v.21). 

Həmin Yexuş digər silahlı ermənilərlə birlikdə Suraxanskaya küçəsin-

də yaşayan Ağa Hüseyn Hacı Səlim oğlu Nəcəfovun mənzilinə girmiş, so-

nuncunun 111.460 rubl dəyərində ən qiymətli əşyalarını götürərək, mən-

zil sahibinin qardaşını və atasını öldürmüş, onun özünü isə qadınlarla 

və uşaqlarla birlikdə Mailov teatrına göndərmişdir; onları həmin yerdə 3 

gün saxlamışlar (s.I v.22).

Bir neçə silahlı erməni, onların arasında praporşik Avakyan və çək-

mə emalatxanasının sahibi İsaak Baqdasarov, Serkovnaya küçəsin-

də yaşayan Məşədi Hüseyn Səfərəliyevin mənzilinə soxulmuş, onun 

186.000 rubl məbləğində bütün nağd pullarını və müxtəlif qiymətli əş-

yalarını zorla götürmüş və Səfərəliyevi ailəsi ilə birlikdə “Rekord” te-

atrına aparmışlar. Yolda Səfərəliyevi müşayiət edən ermənilərdən biri 

ona tüfəngdən atəş açmış və sağ qulağından yaralamışdır (s.I, v.25).

Həmin İsaak Baqdasarov digər silahlı ermənilərlə birlikdə Tatarska-

ya küçəsində yaşayan Mir Qasım İbrahim oğlunun mənzilinə gəlmiş və 

onun 150.000 rubl dəyərində olan bütün əmlakını qarət etmişdir (s.I, v.94).

Həsən Mikayılovun Bondarnaya və Mariinskaya küçələrinin kəsişmə-

sində yerləşən mənzilinə bir neçə silahlı erməni soxulmuşdur; onların 

arasında Olqinskaya küçəsində Tağıyev pasajının qarşısındakı bərbərxa-

nanın dolu bədənli, yanağı çapıqlı, sahibi də olmuşdur. Cinayətkarlar Mi-

kayılovun qardaşlarından birini - Məlik Məmmədi öldürmüş, o biri qar-

daşı Tağını isə arvadı və qızı ilə birlikdə Mailov teatrına aparmışlar; yolda 

onlar Tağını da öldürmüş və onun cibində olan 2500 rubl pulu götürmüş-

---

351

FƏSİL VI. MƏHKƏMƏ-İSTİNTAQ SƏNƏDLƏRİ

lər. Ermənilər Mikayılovların mənzilindən ümumilikdə 54.000 rubl dəyə-

rində nağd pul və digər qiymətli əşyalarını götürmüşlər (s. I, v.30).

Teymur Səlimovun Serkovnaya küçəsində yerləşən mənzilinə si-

lahlı ermənilər gəlmiş və 150.000 rubl dəyərində olan bütün əmlakını 

aparmışlar. Mənzildə olan dalandar Məmməd İrza qarətçilərin arasın-

da həmin evdə yaşamış Aleksandr və Levon Ter-Qazarovları və onların 

adı müəyyən edilməmiş üçüncü qardaşlarını tanımışdır; Məmməd İrza 

Aleksandr Ter-Qazarovun kiməsə telefonla mənzil sahiblərinin evdə ol-

madığını bildirərək, onu Səlimovun mənzilinə gəlməyə dəvət etdiyini 

eşitmişdir. (s. I, v.56).

Ağa Əli İsmayılovun Bondarnaya küçəsində yerləşən mənzilinə 

tüfənglərlə silahlanmış altı nəfər erməni gələrək, Ağa Əlini güllələmək 

istəmişlər. Onlar Nikolay pulları ilə 7080 rubl pulunu alaraq, onu öldür-

məməyə razılaşmış və yalnız süngü ilə kürəyindən yaralamışlar. Sonra 

mənzildən 17.780 rubl dəyərində olan bütün qiymətli əşyaları götürərək, 

ermənilər Ağa Əlini və onun ailəsini Mailov teatrına aparmış və orada on-

ların hamısını bir gün yarım saxlamışlar. İsmayılov qarətçilərin arasında 

bərbərlər ittifaqında xidmət edən dolu bədənli, üzü qırxılmış, çopur sifətli 

Arşak Avetisovu tanımışdır (s.I, v.91).

Çadrovaya küçəsində yaşayan Yaxşı Xanım Hacı Əli Mərdan qızı Ma-

nafovanın evinə tüfənglərlə silahlanmış bir neçə nəfər erməni soxulmuş, 

onun oğlu Ağaverdi Manafovu güllələmiş və onun 75.000 rubl dəyərində 

olan bütün əmlakını qarət etmişlər. Yaxşı Xanım qarətçilərin arasında öz 

kirayənişini, mart hadisələrindən sonra Qoqolevskaya küçəsi, dalan № 2, 

ev № 14 ünvanına köçmüş Aleksandrı tanımışdır (s. I, v.124).

Mart qırğınlarının üçüncü günü Bondarnaya küçəsində yaşayan Məm-

məd Tağı Kərimovun mənzilinə Kərimovun kirayənişini Levon Arutyuno-

viç Qaraxanovun gətirdiyi bir neçə silahlı erməni gəlmişdir. Qaraxanov 

ümumilikdə 49.000 dəyərində nağd pul və ən qiymətli əşyaları götürərək, 

Kərimovu Mailov teatrına göndərmiş və ona hərbi nümunəli gödəkcəsi-

ni əynindən çıxarmağı məsləhət görmüşdür, belə ki, onu müsəlman divi-

zionunun süvarisi kimi qəbul edib güllələyə bilərdilər. Sonra Qaraxanov 

Məmməd Tağının o vaxt praporşiklər məktəbində oxuyan qardaşını ax-

tarmağa başlamışdır. Qaraxanovun yoldaşları onu axtararaq Əmir Qulu 

Həsənovun yaxınlıqdakı mənzilinə gəlib çıxmış və orada Əmir Qulunu və 

onun iki oğlunu, Məhərrəm və Hüseyn Balanı qətlə yetirmişlər (s. I, v.124).

---