Biz öz məqsədlərinə nail olmaq üçün heç bir vasitədən çəkinməyən

BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ

378

18

Müsəlman diviziyası – “Evelina” gəmisində öz zabit yoldaşları 

Məhəmməd Tağıyevin dəfninə gəlmiş keçmiş Qafqaz “Dikaya diviziyası”-

nın süvari polkunun zabit və əsgərləri nəzərdə tutulur. Həmin hərbçilərin 

tərksilah edilməsi azərbaycanlılara qarşı silahlı mübarizənin və 1918-ci il 

mart hadisələrinin başlanması üçün bəhanə olmuşdur.

19

Kazımzadə Abbasqulu – (1882 - 1947), Azərbaycan milli azadlıq hərə-

katının fəal iştirakçısı, Azərbaycan Milli Şurasının üzvü. 1905-ci ildən Ru-

siya Sosial-Demokrat Fəhlə Partiyasının üzvü, 1911-ci ildə “Müsavat” parti-

yasını yaradanlardan biri. Azərbaycan Parlamentinin deputatı, “Müsavat” 

və “bitərəflər” fraksiyasının üzvü. Mart hadisələri günlərində Azərbaycan 

xadimlərinin tərkibində azərbaycanlı əhalinin qırğınlarının qarşısının 

alınması və dayandırılması üçün tədbirlər görmüşdür.

20

Behbud xan Cavanşir – (1886-1921), Azərbaycan Xalq Cümhuriyyə-

tinin dövlət və siyasət xadimi, mühəndis, İngiltərə və Almaniyada təhsil 

almış, elmi fəaliyyətlə məşğul olmuşdur. “Rusiya Texniki cəmiyyəti”nin 

üzvü, “Müsəlman Xeyriyyə cəmiyyəti”nin rəhbərlərindən biri. 1917-ci ildə 

Müsəlman Milli Şurası Müvəqqəti İcraiyyə Komitəsinin üzvü. 1918-ci ilin 

iyun-dekabr aylarında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətində Daxi-

li işlər naziri, oktyabr ayından həm də Ticarət və sənaye naziri vəzifələrini 

icra etmişdir. Azərbaycan Parlamentinin deputatı, bitərəflər fraksiyasının 

üzvü. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra neft sənayesin-

də çalışmışdır. 1921-ci ildə avadanlıq almaq üçün İstanbula məzuniyyətə 

göndərilmiş, orada erməni terrorçusu Toplaqyan tərəfindən odlu silahla 

yaralanmış, xəstəxanada vəfat etmişdir. Ölüm ayağında demişdir: “Mənim 

şəxsi düşmənim yoxdur, məni ancaq ermənilər vura bilər”.

21

Rus-Qafqaz Gəmiçiliyi Birliyi - 1913-cü ildə təməli qoyulmuş, konto-

ru və limanları Petrovskaya Naberejnaya meydanında (Neftçilər prospekti) 

yerləşirdi, 10-dan çox gəmisi var idi. Həmin gəmilərdən biri - “Evelina”da 

“Dikaya diviziya”nın zabitləri və hərbi qulluqçuları Lənkərana qayıtmalı 

idilər. Bu gəminin saxlanılması və azərbaycanlı zabitlərin tərksilah olun-

ması Bakıda 1918-ci il mart hadisələrinin başlanması üçün bəhanə olmuş-

dur.

22

“İsmailiyyə” - Azərbaycanın memarlıq abidələrindən birinin adı, Ni-

kolayevskaya küçəsində (İstiqlaliyyət) yerləşir. Neft sənayeçisi Musa Na-

ğıyev tərəfindən həyatdan vaxtsız getmiş oğlu Ağa İsmayılın xatirəsinə 

Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti üçün tikilmişdir. Bina polşalı memar və 

mülki mühəndis İ.Ploşkonun layihəsi əsasında 1907-1913-cü illərdə inşa 

---

379

QEYDLƏR

edilmişdir. Mart hadisələri ərəfəsində “İsmailiyyə”də Bakı müsəlman cə-

miyyətinin nümayəndələri şəhərdə yaranmış mürəkkəb vəziyyəti müza-

kirə etmiş, erməni icmasının nümayəndələri, müxtəlif heyətlərlə danışıq-

lar aparmış, gərginliyi azaltmaq üçün tədbirlər görmüşlər. “İsmailiyyə”nin 

özündə növbətçilər keşik çəkmiş, martın 30-da axşam şəhərdə atışma baş-

layanda binanın ətrafında xəndəklər qazılmış, azsaylı və yalnız tüfənglərə 

silahlanmış müsəlman müdafiəçiləri top və pulemyotlardan atılan atəşlərə 

və yaxşı silahlanmış erməni dəstələrinə bir gün yarım ərzində müqavimət 

göstərmişlər. Atəşkəs haqqında müqavilə bağlandığı xəbərini alan “İsma-

iliyyə”nin sağ qalmış müdafiəçiləri İçərişəhər Qalasına keçdikdən sonra, 

müsəlmanların ictimai-mədəni və dini mərkəzi olan bu bina erməni qul-

durları tərəfindən talan edilərək tamamilə yandırılmışdır. 1924-cü ildə “İs-

mailiyyə”nin adı dəyişdirilərək “Maarif sarayı” adlandırılmışdır. Hazırda 

binada Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyəti yerləşir.

23

Erməni Milli Şurası (EMŞ) –Erməni Milli Komitəsi – Rusiyada Fev-

ral İnqilabından sonra erməni siyasi təşkilatlarının təşəbbüsü və maddi 

yardımı ilə Azərbaycanın şəhərlərində (bütün Cənubi Qafqazda olduğu 

kimi) yaradılan və fəaliyyət göstərən milli təşkilatlar. Öz hərbi və terrorçu 

dəstələri var idi. Siyasi vəzifələrin yerinə yetirilməsi, ilk növbədə Azərbay-

can, Gürcüstan və Türkiyənin ərazilərində erməni dövlətçiliyinin yaradıl-

ması məqsədilə “Daşnaksütun”la birgə erməni əhalisinin birləşdirilməsi 

və səfərbərliyi uğrunda geniş təbliğat, təşviqat və təşkilati işlər aparırdılar. 

Bakıda fəaliyyət göstərən Erməni Milli Şurasına erməni cəmiyyətinin bü-

tün tanınmış nümayəndələri, ziyalılar, iri neft sənayeçiləri, milyonçuları 

daxil idi. Onların vəsaiti ilə Şuranın sağ cinahı ifrat millətçiliyi ilə seçilən 

“Naşe vremya» qəzetini buraxırdı. 1918-ci ilin əvvəlindən EMŞ özəyi ermə-

nilərdən ibarət olan bolşevik Bakı Soveti ilə sıx əməkdaşlıq edir, azərbay-

canlı qüvvələrlə qarşıdurmaya, həmçinin müsəlman əhalisinin qırğınına 

hazırlaşırdı. Məhz EMŞ tanınmış və zəngin bakılı-müsəlmanların, iranlı 

təbəələrin siyahılarını hazırlamış, ünvanlarını dəqiqləşdirmiş, bu siyahılar 

üzrə mart günlərində erməni əsgərləri bir neçə gün evlərdə talanlar, qarət-

lər və qətllər törətmişlər. Mart hadisələri ərəfəsində öz bitərəfliyini elan et-

miş EMŞ, qırğınlar başlanan andan erməni silahlı dəstələrin fəaliyyətinə 

rəhbərlik etmiş, onları istiqamətləndirmişdir. EMŞ-nın bir çox görkəmli 

üzvləri, o cümlədən erməni ziyalıları şəxsən qırğınlarda iştirak etmişlər. 

Mart hadisələri günlərində EMŞ-in qərargahı tanınmış erməni milyonçu-

su və ictimai xadimi Ambarsum Melikovun evində yerləşirdi və əsir götü-

---